sábado, 29 de marzo de 2014

Castelo do Carbedo, a Fortaleza do Courel


“FIANDEIRA namorada
que fías detralo lume
cos ollos postos nas chamas
roxiñas brancas i azules.
Fiandieriña que fías
nas noites do longo inverno
as liñas máis delgadiñas
que o fío do pensamento.
Cai a neve branca fora
riba dos teitos calada
mentras ti fías e soñas
nunha cousiña lonxana...”
Uxío Novoneyra

Este pasado e frío inverno, namentres visitaba xunto ós meus amigos Samuel e Adrián unha pequena mostra das moitas e solitarias aldeas que se perden polos vales da Serra do Courel, -como Parada, Esperante ou Visuña-, decidimos achegarnos até as ruínas dunha antiga fortaleza medieval que fica por estas terras e que non deixa a ninguén indiferente. Andabamos na procura do Castelo do Carbedo, a última parada nesta nosa fugaz viaxe por estas montañas fronteirizas, por estes vales do Lor, por estes eidos de Novoneyra. As ruínas deste castelo fican moi preto do lugar de O Carbedo, pertencente á parroquia de Esperante, no concello lugués de Folgoso do Courel, e máis concretamente, nunha lomba rochosa que se erixe a carón da estrada que une as aldeas de Visuña i Esperante. Na nosa primeira viaxe a estas terras do Courel xa tiveramos ocasión de visitar este castelo, mais coido que non reparamos tanto nel como debiamos. 


Este retorno, esta segunda viaxe, era o momento perfecto para volver até o Castelo do Carbedo e tratar de afondar no pouco que queda da súa historia e da súa lenda. Saímos de Seoane cara Esperante unha fría mañá de Nadal. A serra ficaba ateigada de neve, polo que tivemos que desprazarnos a modo. Esta mesma neve, e a nosa inconsciencia, xa nos deixaran tirados, a xornada anterior, aló polas montañas de Cervantes, nos brancos cumios dos Ancares. Desta volta estabamos a menor altitude e a neve non era nin tan abundante nin tan mesta. Malia todo, non nos resultou nada doado atopar as ruínas do Castelo do Carbedo, un espeso manto de néboa semellaba apoderarse dos vales e, dalgún xeito, dificultaba a localización dos restos do castelo. Custounos atopalo pero á fin, de fronte a un noiro de lousa que ficaba ó lado oposto da estrada, albiscamos na esgrevia silueta dunha lomba rochosa, os derradeiros muros do Castelo do Carbedo. 


Comezamos a descender dende a estrada cara aquel castelo medieval erixido sobre dun enorme outeiro rochoso de máis de 20 metros de altura; agora ateigado de neve, afastado do mundo e do tempo. Este castelo sitúase a uns 930 metros de altitude, dominando aínda os vales da contorna. Nos nosos días somentes se conservan unha pequena parte dos muros defensivos e interiores, así como as ruínas dunha torre circular. Pouco se sabe da súa orixe e da súa historia, mais o único que semella certo é que, dada a situación fronteiriza das terras nas que se localiza, debeu construírse para controlar a entrada de forasteiros e xentes alleas ó noso territorio. De feito, o castelo fica a carón dunha antiga vía que unía as nosas terras coas do Bierzo. Aínda a pesares de que a orixe deste castelo non se pode determinar con certeza, contan que no  ano 1550 xa fora mencionado por Licenciado Molina, quen o coñecía co nome de “Fortaleza do Courel”. 


No que respacta ós seus moradores, o pouco que se sabe é que esta fortaleza puido pertencer a Don Nuño Peláez, quen logo a doaría ós Cabaleiros da Orde de Santiago. Hai tamén unha lenda que conta que eiquí viviu Dona Ilduara, a quen o poderosísimo Conde de Lemos adoitaba visitar. Entrámbolos anos 1977 e 1979 leváronse a cabo as últimas exploracións arqueolóxicas no castelo, baixo a dirección de Xosé María Luzón Nogué e Francisco Javier Sánchez-Palencia. As conclusións extraídas foron publicadas no 1980 polo Ministerio de Cultura. Internámonos na vella e ruinosa “Fortaleza do Courel” con moito coidado e precaución. O acceso non resulta nada sinxelo, tivemos que escalar aqueles 20 metros de petouto pisando, con moito ollo, unhas rochas frías, humedecidas i escorregadizas. Unha vez dentro, comezamos a contemplar os derradeiros muros que aínda seguen en pé, que semellan parte da propia rocha. Ollamos un par de seteiras que aínda resisten nuns muros arruinados, e agora asolagados pola neve, así como unha gran cantidade de árbores que atoparon antr’estas nobres pedras o seu refuxio. 


Contemplamos a impresionante paisaxe que dende eiquí se albisca, a profundidade do val que se estende baixo os nosos pés e os brancos cumios que se perden antr’a néboa do horizonte. É unha mágoa que esta fortaleza militar da Idade Media fique tan soa, tan ruinosa e tan deixada. O certo é que, por desgraza, nestas afastadas terras a soidade, a ruína e o abandono, fican presentes na meirande parte dos fogares e aldeas. Deixamos tras de nós O Carbedo i esta “Fortaleza do Courel” ollando por última vez  uns muros que semellan formar parte xa da mesma rocha deste outeiro, que se agochan baixo os liques e musgos, que se perden antr’a néboa. A carón deste castelo asolagado pola neve poñemos fin á invernal e impresionante viaxe de retorno a esta serra de Novoneyra, a este desprotexido verxel, coa espranza de volver a pisar, máis pronto que tarde, este pequeno e fronteirizo universo de historia e natureza, de outonos e primaveras. 

martes, 25 de marzo de 2014

O castro costeiro de Achadizo


“Volve ós cons do castro esgrevio e, desde arriba,
no teu sitio, contra os ventos, posto en alto,
continúa a ser o forte, o deslumbrante
faro e luz que pola noite sabe guiarnos”.
Bernardino Graña, Luz de novembro

Continuamos a nosa longa viaxe pola Comarca do Barbanza na procura dos máis representativos e históricos achados arqueolóxicos que se concentran nos montes e ribeiras desta xigantesca península atlántica galega. Logo de coñecer, no Concello de Boiro, os derradeiros muros dos poboados de Neixón Grande e Neixón Pequeno, decidimos procurar outro castro costeiro e mariñeiro que se localiza tamén neste mesmo concello coruñés. Desta volta procurabamos un poboado castrexo de gran importancia e valor que nos nosos días se presenta moito máis pequeno que os de Punta Neixón. Andabamos na procura dos derradeiros muros do Castro de Achadizo, outro antigo asentamento castrexo do Barbanza, outra xoia arqueolóxica do Concello de Boiro. O Castro de Achadizo localízase no Barrio do Campo, na aldea de Pesqueira e sobre do fermoso porto de Cabo de Cruz, arrodeado polos coloridos fogares mariñeiros. Saímos de Boiro cara Cabo de Cruz e logo dun par de quilómetros percorridos, chegamos a este pequeno pero antigo porto pesqueiro.


Nada máis chegar a Cabo de Cruz, arrodeámolo porto e contemplamos unha gran cantidade de pequenas embarcacións de diferentes cores que dan fe do presente que segue a estar o mar na vida dos seus habitantes. Namentres contemplabamos a contorna deste porto boirense e tratabamos de coñecer os femininos nomes dalgunhas das moitas embarcacións, como a “Conchita”, a “Atrevida”, a “Alba Un”, a “Ms. Mery” ou a “Sueira”, que engalanan de cores este pequeno pero fermoso porto mariñeiro, decatámonos que xusto detrás das nosas costas tiñamos un indicador do Castro de Achadizo. Achegámonos até aquel indicador e seguimos o rueiro que semellaba sinalizar. Internámonos no Barrio do Campo, unha rúa de fogares mariñeiros pintados de distintas cores, ó igual cas pequenas embarcacións do porto, e ó pouco puidemos albiscar preto de nós unha pequena praciña axardinada. Dirixímonos até aquel pequeno xardín para comprobar se agochaba os derradeiros muros do castro que procurabamos. Andabamos no certo.  


Naquel pequeno xardín achamos o castro costeiro de Achadizo. Estes son os derradeiros muros do antigo poboado castrexo da Idade do Ferro, habitado entrámbolos séculos VI e II denantes de Cristo. Nos nosos días somentes se conservan estes escasos muros, esta pequena mostra. Supoñemos que o resto dos muros das vivendas, o resto das construcións deste asentamento castrexo, deberon localizarse por todo este rueiro, e quen sabe se ficarán aínda baixo os cimentos dos fogares mariñeiros deste Barrio do Campo. As escavacións desenvolvidas neste castro comezaron no 1991, logo de saíren á lus restos arqueolóxicos namentres se realizaban tarefas de construción para a apertura dunha nova rúa. Nas escavacións,  levadas a cabo entre o 1991 e 1994 baixo a dirección de Concheiro Coello, foron achadas estruturas domésticas e defensivas, así como unha gran cantidade de concheiros. Estes concheiros eran depósitos de materiais orgánicos, algo así como os antigos colectores de lixo dos nosos antergos, que contiñan osos, espiñas de peixe, cunchas de moluscos e outros desperdicios, e que permiten estudar a dieta dos habitantes castrexos e precisar, testemuñar, a antigüidade do poboado. 


Os concheiros achados neste castro contiñan un gran número de cunchas de lapas (Patella vulgata) e bígaros (Littorina littorea), amais de osos de animais e carbón vexetal. Tamén foron achados neste castro restos cerámicos e anzois, así como outros utensilios da vida cotiá dos castrexos de Achadizo. Ollamos o pouco que queda, a derradeira vivenda castrexa e parte dun muro que testemuñan o primeiro poboado, a primeira comunidade mariñeira de Cabo de Cruz. Maxinamos como debeu ser este poboado, quen sabe cantos muros de pedra ficarán baixo deste barrio. Foi un pracer coñecer esta pequeno pero importante Castro de Achadizo, maxinar a vida daquela primeira comunidade e coñecer un porto tan pintoresco como Cabo de Cruz. A nós tócanos proseguir coa longa viaxe que nos trouxo até eiquí e que a bo seguro nos ha conducir até outros moitos achados arqueolóxicos de gran importancia que se perden polos montes e ribeiras desta atlántica e impresionante península do Barbanza. 

domingo, 23 de marzo de 2014

Os milenarios gravados de Pedra das Cabras


“Coidado coas historias
narradas por falsos pastores
contiñeiros que aínda levan nos pés a marca das ás,
pastores de cabras limpísimas de orixe aérea
que non soltan cagallas”
Marilar Aleixandre, A constelación da xuvenca

Retornamos ó Barbanza para continuar coa nosa particular viaxe na procura dos máis impresionantes legados históricos que atesoura esta serra atlántica. Desta volta quixemos achegarnos até un dos petróglifos máis importantes destas terras, até outra fascinante manifestación da arte rupestre prehistórica galega na que semellan revelarse, sobre dunha gran rocha granítica, unhas grandes figuras zoomorfas que recordan a silueta dunhas cabras. Nesta serra acariñada polos ventos atlánticos, nesta península do Barbanza, xa tiveramos a sorte de coñecer unha gran cantidade de figuras zoomorfas, unha gran manada de cérvidos, tallados nunha fría laxe granítica do Monte da Gurita, na parroquia de Baroña, no Concello de Porto do Son. Desta volta viaxaremos até as terras da Arousa Norte, i en concreto até o Concello de Ribeira


Na parroquia de San Pedro de Palmeira, e máis concretamente no lugar de Figueirido, localízase o petróglifo de Pedra das Cabras, unha das máis importantes e prezadas mostras da arte rupestre que atesoura esta Serra do Barbanza e un dos máis senlleiros gravados do noso país. Achegámonos pois até a parroquia de Palmeira coa espranza de achar estoutra importante e valiosa mostra da arte máis anterga, con ganas de palpar unha parelliña “de cabras limpísimas” que deberon ocupar boa parte dos pensamentos do seu antigo creador, daqueles artistas primitivos, anónimos, descoñecidos. Foi toda unha sorte e un alivio para nós albiscar, nada máis chegar ó lugar de Figueirido, un indicador que nos alertaba do preto que estabamos xa da Pedra das Cabras. Deixámonos guiar polo indicador e collemos un desvío á dereita. Ó pouco de desviármonos ollamos outro panel informativo que nos sinalaba o comezo dunha ruta que levaba até o procurado petróglifo. 


Comezamos a camiñar polo vieiro marcado, o itinerario da Pedra das Cabras. Acompañamos o curso do Río das Saíñas, atravesamos pradarías e camiñamos baixo a sombra de carballos, loureiros e todo tipo de especies arbóreas que se arremuíñan nas húmidas ribeiras do río. Non tardamos en chegar até o mouro piñeiral onde se localiza o petróglifo, nin en albiscar dende o lonxe o enorme petouto de Pedra das Cabras. Achegámonos até aquela mole granítica na que xa comezabamos a descubrir as sombras sutís duns sucos que conforman a silueta de dúas cabras. Á fin tiñamos ante nós outra das grandes mostras de arte rupestre da Serra do Barbanza, outro artístico legado da prehistoria do noso País. Achamos, arrodeados polo musgo, aqueles sucos con asombro e curiosidade, palpándoos e percorréndoos coas nosas mans. Estas dúas figuras animais, que ben poden representar cabras, corzos ou cérvidos, lembráronnos a aqueloutro cervo de gran cornamenta que tiveramos a sorte de coñecer no Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre de Campo Lameiro; o gravado de Laxe dos Carballos, outro dos máis importantes e senlleiros petróglifos de motivos zoomorfos que aínda conserva o noso país. 


Os animais representados na Pedra das Cabras carecen da enorme cornamenta que atesoura o cervo da Laxe dos Carballos. Estes conservan un tronco máis estático, máis rectangular, e semellan posuír uns cornos máis curtos e rectos. Nembargantes, gardan certas similitudes nos alongados pescozos, nas diminutas cacholas e nos estreitos fociños. Nembargantes, é imposible coñecer con certeza cal é a especie animal representada nesta pedra, contrariamente á da Laxe dos Carballos, na que, grazas á característica cornamenta, resulta moi evidente. Malia todo, as xentes destas terras dende sempre coñeceron a este petróglifo como a Pedra das Cabras, polo que semella claro que os animais representados eiquí foron dende antano para eles unha parella de cabras. Tampouco resulta doado coñecer con certeza o momento no que se puideron levar a cabo estas obras de arte rupestre. Hai quen di que poden corresponder coa Idade do Cobre ou Calcolítico, do ano 2.500 ó 1.800 denantes de Cristo, entre o Neolítico e a Idade do Bronce. Ollamos por derradeira vez esta imaxe tatuada en pedra que nos achega quen sabe se até parte das ilusións, teimas ou soños dos galegos da Idade do Cobre. Deixamos tras de nós estoutra xoia milenaria do Barbanza, estas cabras “que non soltan cagallas”, desexando que nin o tempo nin a erosión sexan quén de borrar estes artísticos sucos de outrora, estas primeiras obras de arte do noso país.   

luns, 17 de marzo de 2014

As afiadas antas de Abuíme


“Non se sabe a onde, pero lonxe
en apetencia de simas máis profundas,
márchanse sós os mortos. 
Lugar non hai a acompañalos. 
En soidade emprenden
cegos,
singradura sen volta,
desolada e longa travesía. 
[…]
Nesa viaxe ás escuras, sen ruídos,
quen lles dará pan e leite,
abeiro contra o frío.
Quen lles limpará das pálpebras
a xiada”.
Marcos Valcárcel, Cincuenta poemas

Hai somentes uns días, logo de coñecer o impresionante dolmen de Leira de Rapada,  o recente achado de Vilatán, decidimos aproveitar a nosa viaxe ó corazón do Concello do Saviñao para coñecer tamén o outro monumento megalítico de gran sona e renome que se perde por este concello lugués da Comarca de Lemos. Os nosos pasos diríxense agora cara o dolmen que, até fai escasamente un mes, era o único monumento megalítico coñecido e catalogado neste concello e por estas terras de arredor. O noso obxectivo serían uns afiados dentes de pedra que semellan emerxer da codia da terra; os derradeiros esteos do Dolmen de Abuíme. Saín de Escairón, a capital municipal do Concello de O Saviñao, acompañado polas miñas amigas Mónica e Anabela, logo de tomarmos uns cafés e uns grolos de augardente da terra. Collemos rumbo á parroquia de San Xoán de Abuíme, a escasos catro quilómetros de Escairón. 


Desta volta, non nos resultou complicado dar co dolmen procurado, o camiño ficaba ben sinalizado. Ó chegar ó núcleo do lugar de Abuíme, ollamos o derradeiro indicador do dolmen, que semellaba encamiñarnos por un vieiro de terra que se abría paso entre dúas casas do lugar. A xornada presentábase solleira e calorosa. Seguimos aquel vieiro paseniño e ó pouco xa albiscamos ó lonxe, baixo a sombra dun piñeiro, as afiadas moas de pedra do Dolmen de Abuíme.  Achegámonos até este monumento funerario dos nosos antepasados do Neolítico paseniño, ollándoo cada vez máis preto de nós; a cada paso máis impresionante. Detémonos ante estoutro dolmen do Saviñao, ante estoutra xoia megalítica onde debeu comezar a “singradura sen volta, desolada e longa travesía” dos mortos dos nosos antepasados máis remotos.


O Dolmen de Abuíme conserva unha cámara poligonal conformada por cinco esteos de, aproximadamente, dous metros de altura. Este dolmen somentes conserva cinco dos dez esteos que o deberon conformar inicialmente. A carón destes esteos, destas afiadas laxes, tamén se pode ollar outra peza granítica de moi inferiores proporcións que debeu formar parte dunha das laxes orixinarias, agora desaparecidas. A cuberta, a tampa ou laxe de cubrición foi saqueada a comezos do século XX, e pouco se sabe do seu paradoiro. Malia todo, a curiosidade por coñecer o paradoiro e o estado desta laxe de cubrición deu lugar á formulación de diversas teorías e suposicións entorno á súa localización. A primeira delas tería lugar aló polo 1930, cando o escritor e prehistoriador Florentino López Cuevillas se achegou até eiquí, acompañado de Antonio Fraguas, para visitar e tratar de aportar un pouco de lus a esta Anta de Abuíme. Ao parecer, López Cuevillas sostiña que a laxe de cubrición se localizaría nun fogar de Vilasante. 


Xa nos nosos tempos, máis concretamente no pasado ano 2012, o xornal La Voz de Galicia facíase eco do suposto achado da laxe de cubrición do Dolmen de Abuíme por parte dunha asociación de veciños do Saviñao. Ao parecer, a suposta tampa sería labrada e reconvertida en pía, i empregada como bebedoiro para o gando. A peza, duns dous metros de lonxitude e máis de tonelada e media de peso, foi achada por un veciño na parroquia de Vilasante, no mesmo lugar que sostiña López Cuevillas nos anos 30. Malia todo, non quedou claro que aquela pía de enormes dimensións achada en Vilasante fose en verdade parte da laxe de cubrición do dolmen de Abuíme. 


Pouco tempo despois, na primavera do pasado ano 2013, La Voz de Galicia, baixo o titular “Intentan precisar la autenticidad de la supuesta tapa del dolmen de Abuíme”, facíase eco desta volta, das declaracións do responsable da Área de Arqueoloxía da Dirección Xeral de Patrimonio na Provincia de Lugo, Gonzalo Meijide, entorno ó suposto achado da laxe de cubrición. Meijide comprometeuse a estudar a peza en profundidade pero adiantou que non será nada doado determinar tecnicamente se a mesma formou parte da laxe de cubrición deste dolmen. Deixando atrás todas estas teorías e suposicións, detémonos a ollar os poucos esteos que aínda resisten, que non foron quén de levar. 


Palpamos os liques e os musgos que cobren estas afiadas e graníticas laxes, acariñamos o traballo da erosión, a ruda textura suavizada polos ventos e polas chuvias. Este dolmen debeu ter nos seus mellores tempos unhas dimensións extraordinarias, debeu ser un xigantesco “abeiro contra o frío”, “nesa viaxe ás escuras, sen ruídos” dos mortos dos galegos primitivos. Deixamos tras de nós estoutro dolmen de gran sona, estes afiados dentes de pedra que emerxen da escura terra de Abuíme e se resisten a desaparecer, que testemuñan a viaxe “non se sabe a onde, pero lonxe” dos galegos máis primitivos. 

martes, 11 de marzo de 2014

Dolmen de Leira de Rapada, achado de Vilatán


"Acostumado a tomar
Valium 10
Prefiro estar no cimo da mámoa
Lucíndome
Coa fereza dun gato montés
Berrando por ti ó abismo
Conforme ás mensuras das
Túas falsas promesas".
Manuel Catoira, Hóspede do Rif

Fai somentes uns días, a miña amiga e compañeira Mónica Gil, coñecedora das miñas viaxes na procura das xoias milenarias que se perden polos montes do noso país e fiel seguidora desta fraga, tivo a ben informarme dunha nova, publicada a finais do pasado mes de febreiro polo xornal La Voz de Galicia, que chamaría fortemente a miña atención. Ó parecer, no concello lugués de O Saviñao, acababa de ser achado un dolmen totalmente descoñecido até o de agora, e polo tanto sen catalogar, que ficaría na Leira da Rapada, no tamén coñecido lugar de A Filgueira, na parroquia de San Xoán de Vilatán. O dolmen foi achado polo  arqueólogo Iván Álvarez Merayo e un veciño do lugar, e acaba de ser inventariado pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural. Como non podía ser doutro xeito, tratei de procurar a localización deste dolmen e non dubidei en achegarme até O Saviñao para coñecelo e retratalo. 


Aproveitei esta solleira fin de semana para, xunto ás miñas compañeiras de traballo e de viaxes Mónica e Anabela,  tratar de achegarnos até aquel descoñecido e recente achado megalítico. Viaxamos pois cara a Comarca de Lemos, i en concreto até o Concello de O Saviñao. Neste mesmo concello lugués xa tiveramos a sorte de coñecer lugares fascinantes ateigados de historia e de natureza, como A Torre da Candaira, a Praia Fluvial da Cova ou o meandro de Cabo do Mundo. Non tiñamos moi claro como chegar até o dolmen procurado. Sabiamos que ficaría nunha carballeira coñecida como A Leira de Rapada e na parroquia de Vilatán, pero descoñeciamos a localización concreta e mesmo o vieiro polo que comezar a nosa busca. Non sería unha tarefa doada, e o certo é que tiñamos serias dúbidas de sermos capaces de dar con este importante achado. 


Dende Escairón collemos rumbo cara a parroquia de San Xoán de Vilatán. Ao chegar a este lugar, atopamos un cartel de madeira do que penduraban dúas follas de xornais onde puidemos ler a mesma nova que uns días antes me pasara Mónica; a do achado de Leira de Rapada. Sabiamos que estabamos moi preto do dolmen, mais aínda tiñamos por diante dar coa Leira de Rapada. Namentres percorriámolo lugar topamos cun veciño, e coas súas vacas, e preguntámoslle se sabería indicarnos cómo chegar até a Leira de Rapada. O señor díxonos que debiamos dirixirnos cara o alto do lugar e coller un vieiro á dereita. Así fixemos, mais logo de atravesar o vieiro que nos indicara, aínda non tiñamos claro por onde comezar a nosa busca. De súpeto, coma un agasallo do destino, apareceu ante nós unha veciña do lugar que viña de camiñar. Non dubidamos nin un intre en abordala e preguntarlle se coñecía aquel descoñecido dolmen, aquel recente achado de Vilatán. 


Aquela señora, veciña desta parroquia de Vilatán, chámase Mariluz Novo, e dende eiquí quero agradecerlle de xeito especial a súa amabilidade, a súa bondade e o feito de ter perdido o seu tempo en axudarnos. Mariluz coñecía perfectamente o achado de Leira de Rapada, o dolmen do que lle estabamos a falar, e non somentes nos indicou o lugar senón que nos guiou e acompañou até alí. Estareille sempre agradecido a esta muller, non somentes polo feito de guiarnos até o dolmen, senón por demostrarnos que aínda quedan bos e xenerosos no noso país. Internámonos na Leira de Rapada por un vieiro enlamado que semellaba descender cara unha poboada carballeira. Mariluz mantiña un paso áxil, acostumada a pisar estes vieiros, a percorrer estas súas terras. Seguímola de preto, tratando de imitar a destreza dos seus pasos polos esgrevios vieiros de lama, pedras e reigames que conducen até a Leira de Rapada.


Chegamos á Leira de Rapada case sen decatarnos, asombrados pola beleza do lugar, aínda a pesares de estarmos en inverno e de toparnos esta carballeira núa de follaxes. Ao noso redor somentes se albiscan centos de troncos e ramaxes de garridos carballos que emerxen deste intricado terreo. En canto Mariluz freou o seu paso, decateime que estabamos xa a escasos metros do dolmen que procurabamos. Aquela boa muller sinalizou co seu dedo índice unha monumental rocha que ficaba ladeira abaixo do camiño, pero moi preto de nós. Despedímonos de Mariluz Novo, desta nobre veciña de Vilatán, e descendemos cheos de curiosidade até aquel enorme conxunto de pedras. Á fin estabamos a carón do último dolmen achado no noso país, ante outro monumento megalítico que até o de agora ficaba esquecido e sen catalogar, somerxido baixo un mesto manto de musgo, desapercibido incluso para os propios veciños do lugar. 


Achegámonos até este dolmen, aínda sen nome, pola súa parte traseira. Comezamos a descender a ladeira desta carballeira máxica ollando as xigantescas moles graníticas, as impresionantes dimensións da súa laxe de cubrición. Resulta incrible que chegásemos até este dolmen somentes uns poucos días despois de ser descuberto, e gozar desta paraxe natural virxe sen albiscar aínda as pegadas do ser humano. Retratamos cada unha das caras deste monumento funerario dos galegos primitivos. Por estas terras luguesas non é frecuente atopar este tipo de estruturas megalíticas coas laxes espidas, e menos aínda que conserven a anta de cubrición. Nas nosas últimas viaxes polas verdescentes terras da Provincia de Lugo, tiveramos ocasión de coñecer dous importantes dolmens, o de Roza das Modias e o da Moruxosa. Somentes o segundo conserva a laxe de cubrición. 


Este Concello de O Saviñao ten o privilexio de atesourar, amais deste de Leira de Rapada, outro importante dolmen; o de Abuíme, que tampouco conserva a susodita laxe de cubrición e que trataremos de visitar máis pronto que tarde. Non tivemos ningún problema para movernos por esta carballeira, a Leira de Rapada ficaba limpa de maleza, aínda a pesares de ser este un universo de carballos que nacen ceibos, sen respectar ningún tipo de ringleira trazada polos homes. As enormes dimensións de cada unha das pezas deste dolmen fannos sentir ananos. Resulta complexo coñecer con certeza o momento no que se puido ter erixido este monumento prehistórico. Segundo o arqueólogo que achou este xacemento, Iván Álvarez Merayo, sería imprescindible levar a cabo unha escavación arqueolóxica para precisar a súa orixe. 


Recentemente descubríronse tamén, baixo un manto de musgo que ficaba sobre da laxe de cubrición, dous grandes petróglifos onde semellan representarse unha serie de círculos concéntricos. Tratamos de achar estes petróglifos, mais non resulta sinxelo. Os gravados son difíciles de percibir e somentes puidemos achar algún suco curvo e illado. Despois de coñecer este último achado, estoutro dolmen do Saviñao, decidimos deixar tras de nós a fascinante Leira de Rapada, esta carballeira máxica, para coñecer agora o outro gran tesouro milenario que aínda conserva este concello; o Dolmen de Abuíme. Foi unha auténtica experiencia internarse nesta carballeira, coñecer este dolmen recentemente descuberto, e a unha veciña tan amable como Mariluz. Somentes nos resta desexarlle a este dolmen todo o recoñecemento que até o de agora non tivo, e que a pegada humana que lle agarda non bote a perder o valor e a maxia que se respira nesta carballeira de Leira de Rapada.

venres, 7 de marzo de 2014

A Ponte Vella do Río Sieira


"Eco de noite antiga este silencio
onde emerxe a memoria doutras horas.
Estadea de fados, mapa
do alento da sombra nas cousas.
Xeografías dos entusiasmos
e derrotas,
río de esquecemento,
val de bágoas canoras,
campo de aparecidos,
ponte das amargosas"
Gonzalo Navaza, Cartografía básica

Esta pasada semana, namentres procuraba os petróglifos do Monte da Gurita, aló pola parroquia de Baroña, no concello coruñés de Porto do Son, tiven a sorte ou a desgraza de perderme unhas cantas veces polos moitos vieiros que, coma reigames que baixan polas faldras da Serra do Barbanza, nos encamiñan até lugares únicos e fascinantes que semellan esquecidos no tempo e na memoria. Desta volta tiven a sorte de perderme, neste mesmo Concello de Porto do Son, por un vieiro preto da costa namentres ía da parroquia de Xuño cara a de Caamaño. Denantes de abandonar a parroquia de Santa María de Xuño, achei un panel informativo que semellaba sinalizar o comezo dun sendeiro que conducía até a Ponte Vella, un vieiro de orixe medieval que atravesa o curso do Río Sieira. Púxenme a camiñar, sen pensalo dúas veces, por unha fascinante corredoira para achegarme até aquela ponte medieval. 


Segundo o que puidera ollar no panel, a ponte estaría moi preto do inicio do sendeiro, a uns 400 metros seguindo o antigo Camiño Real que unía, antano, as anteriormente citadas parroquias de Xuño e Caamaño. Ó pouco de comezar a camiñar por aquel fermoso vieiro, puiden albiscar ó lonxe a pétrea silueta dunha antiga e inquebrantable ponte que semellaba resistir igual de ben o paso dos séculos como o peso dos milleiros de camiñantes que a deberon percorrer. Ante min ficaba xa a Ponte Vella, arrodeada polas árbores e sobre do leito do Río Sieira. Ao seu redor puiden ollar unha fascinante fraga composta por salgueiros, ameneiros, abeleiras, algunha que outra sobreira e algún que outro eucalipto, así como unha numerosa variedade de fieitos.  O Río Sieira nace preto de Calvelle, na parroquia de San Pedro de Ribasieira, a uns 400 metros sobre do nivel do mar. Á altura da Madanela, nesta mesma parroquia de Ribasieira, pasa a conformar unha monumental fervenza duns 20 metros de altitude. 


Dende o seu nacemento até a súa desembocadura, en Boca do Río, na Praia do Río Sieira, este río atravesa 11 quilómetros polas terras de Porto do Son. Contan que no curto traxecto deste río é común avistar algunha que outra lontra, unha boa mostra do limpas e puras que deben ser as súas augas. Fiquei ante a Ponte Vella, de orixe medieval, ollando detidamente cada unha das pezas graníticas que a conforman. Canta arte, canta precisión, canta mestría, garda cada unha destas pedras. Resulta incrible meditar na estrita morfoloxía e posición que gardan estas pezas entre si, capaces de resistiren xuntas, inquebrantables, o peso dos anos, o paso das xentes, a forza das correntes e das crecidas. Non podemos saber con certeza cómo sería o estado orixinal desta ponte, nos nosos días, a parte superior preséntase intricada, difícil de atravesar. As lousas que conforman esta parte superior, o vieiro polo que atravesar o río, son as mesmas que conforman o arco, mais dende a parte superior móstranse rudas, bastas e sen traballar. 


Dispúxenme a atravesala ponte e debo recoñecer que non foi unha tarefa nada doada. As rochas presentan a súa cara máis orixinal, chea de sucos e fendas, cheas de musgo e humidade. Descender resulta aínda máis complexo e perigoso. As augas do Sieira semellan translúcidas e limpas; cristalinas. Logo de coñecer un pouco máis de preto esta fascinante e histórica ponte, así como esta fraga conformada polo Río Sieira, decidín deixar estoutro recuncho natural, estoutra xoia histórica do Barbanza, prometéndome a min mesmo que non había ser esta ocasión a derradeira, que volvería a atravesar o curso do Río Sieira, e camiñar até perderme polos moitos vieiros que, coma reigames que baixan polas faldras da Serra do Barbanza, nos encamiñan até lugares únicos e fascinantes que semellan esquecidos no tempo e na memoria.

martes, 4 de marzo de 2014

Os Castros de Neixón e os negocios de ultramar


“NA MATRICIAL GALIZA, SEMPRE TÚA, 
que dend-a Torre d'Hércules ao Miño
un Tacho acenderá por cada illa, 
cando ti volvas pol-o mare;
de toxo unha fogueira en cada monte, 
cando ti volvas pol-o mare;
dos castros na coróa unha cachela, 
cando ti volvas pol-o mare”
Valentín Paz-Andrade, Pranto Matricial

Nesta nosa longa travesía na procura dos máis importantes achados arqueolóxicos que agocha tras de si a maxestosa Serra do Barbanza, que deramos comezo hai cousa dun mes coa visita á mámoa noiesa de Anta de Argalo e proseguiramos fai somentes uns días cos petróglifos do Monte da Gurita, decidín coller rumbo ó concello coruñés de Boiro, cara a Arousa Norte, para tratar de achegarme desta volta até un dos castros máis importantes e míticos do noso país. Logo de coñecer unha pequena pero importante mostra de arte rupestre, como a laxe da Gurita, e unha mámoa tan senlleira como a de Argalo, tocaba visitar un castro galego de gran sona e importancia que fica por estas terras do Barbanza. A terceira xoia milenaria que visitaremos por estas terras, a terceira parada nesta travesía, non é outra que un dos complexos arqueolóxicos máis míticos do noso país, unha península de 10 hectáreas onde se localizan os xacementos castrexos de Neixón. O complexo arqueolóxico de Punta Neixón está conformado por dous castros, o Castro Grande e o Castro Pequeno, mais tamén atesoura un interesantísimo museo no centro de interpretación onde se pode ollar unha gran cantidade de utensilios achados nas escavacións arqueolóxicas e que repasaremos máis adiante. 


Viaxei cara a afiada Península de Neixón, cara o Centro Arqueolóxico do Barbanza, con ganas de perderme noutro castro mariñeiro, con ganas de ollar o mar coma hai anos fixera no veciño asentamento de Baroña ou no de Fazouro, na mesmísima Mariña galega. Para chegar a Neixón, procurei a parroquia de San Vicenzo de Cespón, dende a que xa comecei a ver numerosos indicadores que me foron guiando sen perda até o xa citado Centro Arqueolóxico do Barbanza. Nada máis chegar a Neixón, decidín entrar no centro de interpretación onde fun recibido por un amable traballador que me sinalizou o acceso para ver os castros e que me informou do museo que podería visitar. Comecei por velos castros. Botei a camiñar baixo un sombrizo piñeiral e sobre un vieiro que semellaba comezar a descender cara o mar. O primeiro que puiden albiscar foi o impresionante parapeto que protexe as ruínas do Castro Grande de Neixón. Ó pouco, e namentres descendía polo camiño marcado, comecei a albiscar tamén os muros recuperados deste Castro Grande, no que somentes se conserva unha gran edificación circular e unha pequena mostra duns muros que fican ó seu carón. Ao redor destas edificacións esténdense unha serie de foxos defensivos de enormes proporcións. Estes sistemas defensivos, sexan foxos, parapetos ou murallas, non somentes servían para garantir maior protección, senón que tamén reflectían o poder daquelas primeiras comunidades de cara a posibles intrusos ou invasores. Decidín proseguir camiño abaixo até o Castro Pequeno de Neixón, o máis antigo e no que se conservan a meirande parte das edificacións do conxunto. 


Logo de atravesar outro sombrizo piñeiral, comecei a albiscar preto de min o parapeto do Castro Pequeno que é, loxicamente, de menores dimensións que o anterior. Somentes me restaban uns poucos metros para descubrir a maior concentración de vivendas castrexas que saíron á luz nesta Punta de Neixón. Entrei no Castro Pequeno ascendendo polo citado parapeto para achalo dende o alto. Baixo os meus ollos ficaban tres edificacións circulares e parte dos muros dalgunha outra. Ao seu redor somentes se albisca o azul do mar e, ao lonxe, as terras da contorna. O Castro Pequeno de Neixón, como diciamos anteriormente, é o máis antigo do conxunto, e estímase que debeu estar habitado dende finais da Idade do Bronce até a segunda Idade do Ferro, do século VIII até o IV denantes de Cristo, momento no que se pensa que puido ser abandonado para construír o Castro Grande de Neixón, que semella que estivo habitado dende o século IV denantes de Cristo até o século III ou IV despois de Cristo. A comezos do século pasado, cando grazas a unha serie de achados se detectou en Castro Pequeno unha ocupación humana na transición entre a Idade do Bronce e a Idade do Ferro, foron moitos os investigadores pertencentes a distintas institucións científicas que se achegaron até eiquí para realizaren os seus estudos, i en parte, para corroborar tamén a antigüidade do conxunto. 


O Castro pequeno de Neixón dá fe tamén do paso dunha arquitectura feita con materiais perecedoiros a outra construída por cabanas de planta circular e zócalos de pedra que exercían de base para erixiren muros de madeira e arxila e cubertas de palla. Logo de coñecer máis en profundidade algunhas das características do Castro Pequeno, decidín achegarme de novo ó Castro Grande para coñecer tamén algunhas das súas características, da súa historia. Os estudos máis recentes realizados no Castro Grande de Neixón distinguen tres etapas principais de ocupación. A primeira levaríase a cabo entre finais do século V até o século II denantes de Cristo. Nesta primeira etapa, e grazas á súa estratéxica situación, os habitantes de Neixón comezan a establecer contacto con circuítos comerciais púnicos e con outras zonas produtoras do mundo castrexo para intercambiaren os seus produtos por mercadorías procedentes doutros lugares. Os primeiros en estableceren un circuíto comercial no Mar Mediterráneo foron os fenicios (900 a 600 denantes de Cristo), nembargantes, despois do século I denantes de Cristo, o comercio marítimo acabaría sendo dominado por Roma. No Castro Pequeno achouse un anaco de vidro policromado fenicio que evidencia este intercambio comercial. 


Tanto fenicios, como posteriormente romanos, empregaban unhas embarcacións de vela que viaxaban polos castros costeiros e que transportaban salsa de atún, viño e aceite procedente de Hispania, vaixelas italianas, peixe seco, tecidos de Damasco, especias da India, cereais de Exipto e Túnez e até ouro e marfil africano. Polo que parece, nesta primeira etapa, o recinto principal do Castro Grande xa debeu ser un auténtico almacén de excedentes destinados ó comercio, tal e como semellan demostrar a gran cantidade de fosas e silos achados nas escavacións efectuadas no susodito recinto. A segunda etapa de ocupación, entre o século I denantes de Cristo ó século II despois de Cristo, correspóndese cun momento álxido no que comezan a aparecer produtos procedentes de circuítos comerciais romanos. A terceira etapa marca o progresivo declive destes castros, e desenrólase dende finais do século III até o IV ou V despois de Cristo, cando son definitivamente abandonados. Semella incrible que aqueles habitantes do Castro Grande tivesen tanto contacto, e mesmo comerciasen, con xentes alleas chegadas de terras tan afastadas. Amais de manter este intercambio, este comercio, os castrexos de Neixón tamén cultivaban cereais, coidaban o gando, pescaban, apañaban froitos na fraga e pequenos mariscos nas rochas das ribeiras. Adoitaban pescar empregando redes e anzois.


Os anzois fabricábanse en bronce e de menor ou maior grosor en función das capturas que procuraban. No que respecta ás redes, adoitaban empregar un tipo de malla de man para dar captura ós peixes na beiramar. Outra técnica empregada polos castrexos de Neixón era o esparavel, que consistía en lanzar unha rede, semellante a unha gran bolsa, que tiña como fin arrastrar e reter numerosos peixes. 

Neste castro acháronse tamén abondosos concheiros que testemuñan o tipo de dieta dos castrexos de Neixón. Os concheiros son depósitos ou acumulacións de restos de crustáceos e cunchas de marisco que consumían os castrexos. Neles tamén era común atopar osos, dentes, espiñas, etc. A meirande parte dos restos atopados nos cuncheiros de Neixón corresponden a berberechos, caramuxas, ameixas finas, navallas, ostras e lapas. No centro de interpretación aínda agardaban por min os máis valiosos elementos achados nestes castros. Dirixinme pois cara o museo para coñecer máis polo miúdo a gran cantidade de elementos, de auténticas fontes de información, que foron achadas nestes senlleiros castros. Alí fun recibido de novo por un dos encargados do Centro Arqueolóxico do Barbanza, que me ensinou os verdadeiros segredos que falan, que demostran, o xeito de vivir, os contactos e o intercambio de culturas daqueles habitantes de Neixón. No museo puiden ollar máis dun cento de elementos que formaban parte da vida cotiá duns castrexos que non estaban tan illados nin tan sos como ás veces pensamos. As primeiras mostras que ollei foron restos de osos de animais, dentes e cunchas de mariscos diversos, achados todos eles nos cuncheiros. Despois vería un dos achados máis importantes de Neixón, o anaco de vidro policromado fenicio que se achara no Castro Pequeno e do que se pensa que debeu servir para conter aceites esenciais da época. Logo tamén ollei uns cantos morteiros e varios muíños de man compostos por dúas pezas circulares de pedra que encaixaban unha sobre da outra. 


Tamén puiden ollar unha parte das pezas circulares que empregaban os castrexos para transformaren a lá en fío, así como unha gran cantidade de anacos de vaixelas e de potas, asas de xerras e ánforas adornadas con todo tipo de decoracións. Mais se algún elemento me chamou a atención, ese foi un oso de cervo tallado e decorado que antano empregaron a modo de  mango. Todos estes elementos son o verdadeiro, o grande achado dos castros Grande e Pequeno de Neixón, e non tanto o número de vivendas e muros recuperados. Estes pequenos elementos aportan moita máis información, pois achégannos á vida cotiá daqueles primeiros poboadores, fálannos dos seus hábitos alimenticios, do intercambio mercantil e cultural que mantiñan con outros pobos, así como outros moitos datos que nos achegan até a vida daqueles primeiros habitantes de Neixón. Foi un auténtico pracer maxinar a historia dun minúsculo poboado castrexo que xa mantiña contactos, intercambios e negocios con xentes chegadas de ultramar. Abandonei o Centro Arqueolóxico do Barbanza i esta pequena península de Neixón, cavilando na importancia deste castro mariñeiro e no incalculable valor da información rescatada de cada anaco de vaixela, de cada cuncheiro, de cada ánfora. Oxalá estes castros de Neixón, este conxunto arqueolóxico do Barbanza, continúe a ser o que sempre foi, un dos máis senlleiros, valiosos e importantes xacementos arqueolóxicos do noso país. 

domingo, 2 de marzo de 2014

Os cervos do Monte da Gurita


“Ai, cervos do monte, vin-vos preguntar,
foi-s'o meu amigu', e, se alá tardar,
que farei, velidas!
Ai, cervos do monte, vin-vo-lo dizer,
foi-s'o meu amigu'e querría saber
que farei, velidas!”
Pero Meogo, Cantigas de Amigo

Fai escasamente un mes, e logo de coñecer a noiesa mámoa de Anta de Argalo, decidimos comezar unha longa travesía que, se todo vai segundo o previsto, nos obrigará a percorrer os máis bravíos e solitarios montes da Serra do Barbanza. Alí trataremos de coñecer algúns dos máis importantes achados milenarios do noso país. Polos cumios, faldras e ladeiras desta impresionante serra atlántica, agóchase unha enorme cantidade de castros, dolmens, mámoas e petróglifos, así como outros moitos recunchos ateigados de dúbidas e misterios herdados dos nosos antepasados. Nesta Comarca do Barbanza xa tiveramos a sorte de coñecer o Dolmen de Axeitos e o Castro de Baroña, mais aínda son moitos os achados milenarios que temos o deber visitar e retratar por estas terras. Desta volta viaxei só até o concello coruñés de Porto do Son, i en concreto, até a parroquia de San Pedro de Baroña. Esta parroquia, amais do xa citado e senlleiro castro que coñeceramos anos atrás, agocha artísticos sucos da prehistoria gravados en pedra e legados por mans primitivas onde os “cervos do monte” son os verdadeiros protagonistas.


A zona norte da Península do Barbanza, ó igual que as Rías Baixas e o interior da provincia de Pontevedra, é a de maior concentración de estacións de arte rupestre prehistóricas achadas no noso país. Estaba a poucos metros xa do primeiro petróglifo, da primeira mostra de arte rupestre, do primeiro achado milenario que me propuxen atopar por estas terras. Nada máis chagar a Baroña, detívenme na taberna que fica denantes de chegar ó castro para tomar un café. Alí aproveitei para preguntarlle ó propietario se coñecía os Petróglifos da Gurita, unha gran laxe ateigada de cérvidos que debería ficar na ladeira dun monte próximo. O amable propietario indicoume que tería achegarme até o lugar de Igrexa, onde se sitúa a igrexa parroquial, e dende alí debería seguir uns indicadores que me levarían até o Monte da Gurita. Seguín ó pé da letra as indicacións que me dera aquel taberneiro i en efecto, ó chegar á igrexa, xa puiden albiscar os primeiros indicadores. Logo de deixar o santuario ás miñas costas, comezaría a ascender até o Monte da Gurita. 


Ó pouco de deixar atrás as últimas vivendas do lugar, puiden observar un pedregoso monte tinguido de cinza, borrallas e negrura. Semella que este monte debeu ser recentemente castigado polos incendios. Malia todo, resulta fascinante a panorámica que dende aquí se albisca, coa silueta do Monte Louro, onde coñeceramos a Laxe das Rodas, presente na liña do horizonte. Ó chegar ó alto, non volvín a ver ningún indicador máis, polo que decidín poñerme a camiñar e tratar de atopar a laxe. Logo dun bo anaco, puiden achar a carón da estrada os restos dun cartel carbonizado que debeu ser, denantes do incendio, o derradeiro panel informativo que debiamos atopar para chegar até a laxe. Naquel panel aínda se podían ollar os debuxos onde se representaban todos e cada un dos cérvidos do petróglifo de A Gurita I, a laxe que estaba a piques de atopar. Seguín un estreito vieiro que semellaba intuírse na verde herba que comezaba a renacer sobre das cinzas, sobre da negra e castigada cortiza do monte. Que sorte tiven de atopar aquel panel carbonizado. A escasos metros del puiden ollar unha gran laxe vertical, moi inclinada, onde comecei a albiscar os sutís sucos dos Petróglifos de A Gurita. 


Os gravados de A Gurita I localízanse no tramo superior da ladeira meridional do Monte da Gurita. Esta é unha das estacións de arte rupestre con figuras zoomorfas máis valiosas e interesantes que atesoura o noso país. A gran laxe conta con máis de corenta animaliños, entre os que se atopan exemplares machos, femias e crías. A meirande parte semellan ser cérvidos i équidos. As diferentes representacións aparecen distribuídas pola superficie da rocha de xeito aparentemente aleatorio. Algúns son de difícil interpretación debido ó grao de erosión da superficie. O trazo empregado para o deseño das figuras, a ausencia de superposicións ou mesmo a unidade temática do conxunto, semellan evidenciar un único momento para o desenrolo do petróglifo. É dicir, que chegou ós nosos días tal e como se debeu concibir na Idade do Bronce, sen modificacións posteriores aparentes. 


Sorprende a ausencia case total de combinacións circulares concéntricas e de cazoliñas. O único motivo circular que semella apreciarse é unha especie de sol que fica xusto enriba da cornamenta do cervo macho que aparece na parte esquerda da laxe. Resulta case imposible manterse en pé nesta enorme e inclinada rocha. 

A franxa esquerda da laxe é na que se concentran
a meirande parte dos gravados
Ollei ó detalle cada unha das pequenas criaturas tatuadas na laxe, aquela gran manada de animais, quen sabe se cervos, cabalos, poldros, asnos ou mesmo cabras. Ollei os trazos, as pequenas diferenzas que semellan gardar entre si. Ollei os cornos, os lombos i extremidades. Quen sabe qué sentido terían para aqueles antergos todos estes animais, quen sabe cáles serían os motivos para perpetualos na superficie das rochas. O deseño e o trazo dos dous exemplares de cervos machos que se poden intuír nesta laxe de A Gurita garda certas similitudes co do cervo da impresionante Laxe dos Carballos, de non ser porque os primeiros son moito máis simples, estáticos e sobre todo, de moi inferior tamaño. Lisquei de Baroña coa satisfacción de ter atopado outra marabillosa xoia milenaria que se perde nestas bravías e pedregosas faldras da Serra do Barbanza. Agora aínda queda un longo camiño por diante que nos ha levar até outros moitos achados milenarios que agocha esta serra, e que agardemos dea os seus froitos. Foi unha mágoa, unha auténtica pena, non ter escollido un día máis solleiro e propicio para contemplar con maior profundidade os sucos desta máxica laxe do Monte de A Gurita, para poder descubrir en todo o seu esplendor as máis escondidas criaturas creadas hai millóns de anos polos primeiros poboadores destas terras. Malia todo, foi unha sorte atopar este petróglifo do Barbanza, estoutra obra d’arte prehistórica que olla ó atlántico, e maxinar as teimas e soños daquela xente primitiva que comezaba a rabuñar arte, a perpetuar en frías laxes unha linguaxe carente de verbas.