mércores, 28 de novembro de 2012

San Pedro Fiz de Hospital e o mármore do Incio


“O relóxio crea as horas,
as estacións crean a efémera escrita
da memória.
Instantes de amor debuxo
na traza
horizontal do branco mármore
da páxina”. 

Cesáreo Sánchez. A Escrita do Silencio

De entre tódolos agasallos que nos brinda a nosa marabillosa terra, a pedra é un dos bens máis prezados e necesarios. Dende os tempos máis remotos, este material ten sido un tesouro fundamental na nosa historia e na nosa cultura; dende os monumentos megalíticos ata as catedrais, dende as cabaceiras ata os mosteiros, dende os cruceiros ata os muíños. A pedra foi a que conformou os fogares dos galegos ó longo da súa historia, dende os castros até o día de hoxe. Mais a importancia da pedra nunca tería sido posible sen a gran sabedoría, talento e habelencia dos vellos canteiros. Foron eles os que transformaron, con infinda paciencia, este agasallo da natureza en obras que, séculos ou milenios despois, aínda nos asombran. 


En trazos xerais, na meirande parte do noso chan predominan dous tipos de rocha que teñen utilidade para a arte e a construción; a lousa, por unha banda, que se distribúe pola Mariña Oriental e pola montaña lucense; e pola outra o granito, ocupando o resto do territorio. Nembargantes, pouca xente sabe que no noso país aínda conservamos un pequeno reduto onde se ten explotado dende antano outro material moi diferente, e que non adoitamos relacionar coa Galicia do granito e dos liques. 
Atravesamos as terras altas que preceden ás grandes serras lucenses, terras sagradas polas que entraban as vellas rutas de peregrinación, e onde os ermitáns se refuxiaban do mundanal ruído. Na profundidade destes vales, entre fragas verdescentes e veigas primorosas, atópanse auténticas xoias artísticas, entre as cales destaca o mosteiro de San Xiao de Samos. Os montes ábrense en eidos e infindas devesas, e por antre as fragas descubrimos a riqueza e fertilidade destas terras case fronteirizas. 

A medio camiño entre Santa Cruz, capital do concello lucense de O Incio, e a aldea de Ferrería, achamos de súpeto unha das edificacións máis singulares entre as que temos visitado no percorrer desta Fraga. Ante nós, erixíanse os brancos muros do vello conxunto parroquial de San Pedro Fiz de Hospital, unha das obras máis senlleiras da arquitectura medieval galega. 
A singular cor agrisada deste templo destaca sobre os profundos verdes da fraga que o arrodea. Dende alí, e ata onde se perde a vista, unha xigantesca fraga cubre os outeiros e os montes do val. A carón do complexo, un xigantesco e lonxevo castiñeiro dá sombra á cara sur do vello santuario. Na cara norte, nembargantes, sorprende ollar un rudo e robusto campanario con teito a dúas augas, completamente separado da nave central do templo. De aspecto case militar, o pequeno campanario amosa con fachenda as cordas coas que aínda repenican as badaladas ó longo e ancho do val. Malia todo, o aspecto máis singular e chamativo a primeira vista é a pálida cor que amosan os seus muros, coma se refulxira dende as entrañas mesmas do val. Achegámonos ó adro da igrexa para coñecermos de preto os segredos e detalles daquela fermosa construción que tanto nos asombrou. Unha vez ousamos abrir a pequena cancela que daba acceso ó adro, descubrimos que estabamos a ser atentamente observados por un ancián do lugar, un veciño que pronto se achegou a recibirnos. Ó contrario do que adoita acontecer cando un profunda nas aldeas máis solitarias, este ancián non se sorprendeu da nosa presenza. Pola contra, quixo falarnos da gran cantidade de visitas que aquel templo recibía de cotío. “Esta igrexa ten moito mérito”, dixo con evidente fachenda, “é a única igrexa feita en mármore en todo o país”. E así é, en efecto, e sen dármonos conta, estabamos atravesando unha terra de marmoreiros, a única do chan galiciano. 


Foron os romanos os primeiros, coma sempre, en explotaren este prezado e luxoso material, que era trasladado á cidade de Lucus Augusti, capital da antiga Gallaecia. A tradición do mármore do Incio perdurou ata hai ben pouco tempo. De feito, aquel ancián, que resultou ser o gardián e sancristán da igrexa, revelounos que el tamén baixara o lombo naquela vella canteira, extraendo o mesmo mármore dos seus antergos. Entre saúdos e boas palabras, despedímonos do hospitalario veciño, e achegámonos ata a igrexa, que é un dos poucos edificios que se conservan deste antigo complexo relixioso. En tempos pasados, San Pedro Fiz estaba fortificada con dúas torres, e contaba cunha hospedaría e un hospital para atender ós peregrinos que percorrían un antigo ramal do Camiño de Santiago

Unha gran Cruz de Malta preside a fachada principal, revelándonos a orixe hospitalaria desta igrexa. Foi a orde de San Xoán de Xerusalén, coñecida tamén como a Orde Hospitalaria, a que edificou este complexo románico aló polos últimos anos do século XII, na época dourada do medievo galego e das peregrinacións. Esta comunidade de monxes guerreiros de escuras capas, tivo certo arraigo na metade oriental da provincia de Lugo, como o demostran igrexas como a fortificada San Nicolás de Portomarín. Volvendo á fachada, destaca a portada, con catro arquivoltas de medio punto decorada con multitude de motivos vexetais e axadrezados. Cando tocamos as brillantes columnas, descubrimos a suavidade do pulido, o seu sedoso tacto, a multitude de pequenas e febles vetas de múltiples cores que se deixan ver ó longo dos potentes sillares. Dous rexos contrafortes encadran a fachada, namentres un zigzagueado delimita a espectacular portada. Bordeamos a única nave do templo, dividida por anchos e potentes contrafortes, e acadamos a fachada sur, na que unha solaina de pedra semella un miradoiro sobre a profundidade e fermosura do val. 


Baixo aquel pequeno tellado, atopamos outra portada, semellante á principal, aínda que de menores proporcións. Finalmente, bordeamos o conxunto ata unha leira lindante, para poder ollar a ábsida en toda a súa plenitude. É de planta poligonal, con longas e esveltas columnas, e elegantes fiestras de medio punto. 
Abandonamos a pequena igrexa de San Pedro Fiz de Hospital. Ó saír do adro, e pechar a xeitosa cancela, despídenos o pequeno e belido camposanto, ós pés do solitario campanario, entre musgo, flores e roseiras.

luns, 26 de novembro de 2012

Arca da Piosa, leito do heroe Brandomil


“Arca antiga da Pïosa,
o vento q' he triste oir,
funga nas esquivas uces,
q' están o redor de tí;
e pasa antr' elas bruando,
con un dorido gemir:
debaixo das tuas antes,
'stá o valente Brandomil;
non no olvido, mais nos brazos
do eterno e doce dormir:
ten o seu lado dereito,
o elmo dourado e gentil,
o' escudo, e a dura lanza
ond' o sol, soía ferir;
e con pracer os celtas contempraban,
de Xallas no ermo confin”
.

Eduardo Pondal, Queixumes dos pinos


Un horizonte incerto semellaba non dar tregua ás extensas e fértiles terras do Xallas. Unhas tímidas raiolas de sol a penas eran quen de atravesar os escuros trebóns que se estaban a achegar de xeito ameazante cara nós. As amplas e verdescentes terras da contorna estendíanse ó noso redor até perdérense de vista. Terra habitada dende tempos inmemoriais por civilizacións esquecidas das que somentes quedan os derradeiros vestixios. Terra de dolmes, de antas milenarias e mámoas sobre as que pastan as ovellas.
O bardo Pondal coñecía ben estas terras e os seus misterios máis remotos. Quen sabe canto non tivo que camiñar, cantas chairas por percorrer na procura desas xoias que os antergos nos deixaron legadas. Foi un dos pioneiros da nosa cultura, un dos poucos poetas que, aló polo Rexurdimento, resucitou a literatura galega despois de tres séculos de escuridade. Mais tamén, o noso senlleiro poeta tivo a sorte de nacer nunha familia acomodada a carón do Anllóns. Home de gran cultura e sabedoría, Pondal podía percorrer as longas terras da súa contorna para procurar, nos antigos monumentos megalíticos, a inspiración e o lugar onde recrear as xestas e batallas da vella estirpe dos fillos de Breogán.

Profundamos nos montes do lugar de Baíñas, no concello de coruñés de Zas, seguindo as pistas que nos levan camiño de Linde, para recrear as viaxes do Bardo, a través destas terras tan profundamente pondalianas. Nembargantes, de seguro que por aquel entón, a finais do século XIX, os camiños non eran os mesmos. Tampouco a paisaxe. O vestixio que procuramos, unha das necrópoles megalíticas máis importantes do país, atópase no corazón de Couto Muíño, unha vasta explotación forestal de eucalipto. Un eucaliptal, en definitiva, mais desta volta, de carácter industrial. Unhas inoportunas pingas de choiva comezan a caer sobre do chan vermello e lamacento, estéril pola invasora acción das raigames insaciables dos eucaliptos, chantados e segados en frías ringleiras ó longo do monte. Comezamos a subir a pista destruida pola maquinaria agrícola, pensando en que diría o Bardo se vira a contorna e a paisaxe que arrodea a vella Arca da Piosa. 
Á fin, logo de perdérmonos polas innumerables pistas que se entrecruzan no alto de Couto Muíño, albiscamos un amplo claro circular completamente deforestado, onde somentes son quen de medrar os breixos e as toxeiras. Alí, no centro daquel perímetro artificial, no alto daquel monte agora descoñecido, descansan os restos do heroe Brandomil. Segundo nos achegamos, imos comprendendo o asombro que debeu sentir o Bardo. De seguro que un dolmen desta talla somentes podía ser a fastosa tumba dun heroe das antigas castes celtas que poboaron a bretemosa e verdescente conca do Xallas, alá polas antigas ibdades. Contemplamos as súas grandes dimensións, as amplas e voluminosas antas que dominan o conxunto. Achegámonos ata a mámoa, dunha ducia de metros de diámetro e conservada en parte. Das súas entrañas emerxen os xigantescos ortóstatos, izados cara o ceo fai máis de cinco mil anos polas tribos primitivas do noso país. Conserva catro, formando unha ampla cámara poligonal de máis de tres metros de longo. O acceso actual a este escuro e húmido coveiro dos mouros, realízase polo burato que deixou un ortóstato desaparecido, vítima coma de costume dos saqueos que sofren este tipo de vestixios. A cámara fica cuberta por unha xigantesca anta, de dimensións sobrecolledoras. 


Coma sempre, resulta inexplicable comprender como puido ser izada unha peza tan voluminosa con medios tan rudimentarios como os que podían existir no III ou IV milenio a.C. De súpeto, uns fortes refachos comezan a sacudir as ramaxes dos escasos breixos que medran a redor do dolmen. As pingas comezaron a caer cada vez con máis intensidade, obrigándonos a buscar o acubillo nas entrañas mesmas da Arca da Piosa, o túmulo baixo o que repousan os restos do heroe Brandomil, antigo guerreiro pondaliano de “elmo dourado e dura lanza”. Unha ves baixo as antas, descubrimos a amplitude da cámara, e comprendemos que o acceso actual non era a entrada orixinaria. O corredor, dun metro de longo e orientado ó amencer, está formado por tres ortóstatos, e unha xigantesca anta paralela á principal. O devalar dos séculos, provocou que unha das pezas laterais do corredor cedera, provocando unha fenda do teito do corredor ó precipitarse a anta sobre dela. No interior, os liques aportan a cor neste escuro coveiro; liques enferruxados, ennegrecidos polo tempo, e superpostos en infinidade de verdes ó longo dos séculos. O musgo e os fentos testemuñan a eterna humidade que reina nas entrañas do dolmen de Arca da Piosa. Loable fazaña da enxeñaría máis primitiva, estímase que este conxunto de máis de oito metros de longo, pode pesar a redor de trinta e cinco toneladas. A precisión coa que a xigantesca anta se mantén en perfecto equilibrio sobre dos afiados ostóstatos, non deixa de asombrarnos. 


Mentres ficamos atrapados nas mesmas sensacións que debeu experimentar o noso Bardo, lembramos os versos deste poeta entre os poetas, rumorosa e rouca voz do chan dos bos e xenerosos. Fora, o temporal non acouga, e azouta as vellas antas con furia, namentres o vento asubía con furia por antre as laxes. Cantos temporais, cantos séculos, e cantos milenios sobreviviu aquí a vella tumba, a través de ibdades infindas, perdurando de xeración en xeración. É a tumba do vello heroe, do guerreiro esquecido, do fero e valente Brandomil.

venres, 16 de novembro de 2012

Os Petróglifos do Monte de Correxíns


“Alecrín, alecrín dourado
que naceu no monte
sen ser sementado:
a túa loaira infinita
compensa de que eu morra.
Ai amor, amor,
quen che dixo a ti
que a flor do toxo
entre os petróglifos
transxénicos de sol
se chamaba así?
Eu teño un alecrín
composto por cinco pétalos
de ouro capilar
medrando exuberante
no lugar da caricia
para poder amarte
cóncava e convexa.
Porque ti es un ciborg
de arco iris rupestre
e luz cosida nos meus ollos
con finísimo bramante azul”.
Claudio Rodríguez Fer 
Terra extrema de radiación amorosa

O bo de vivir en Compostela é que un pode gozar da longa e interesante historia da Capital, grazas á gran cantidade de monumentos senlleiros dos que pode presumir. Nembargantes, hai unha parte importante deste patrimonio que fica esquecida e, na meirande parte dos casos, medio soterradas baixo dos toxos. Semella que a Catedral e o Casco Histórico da cidade son o único que interesa ó visitante común. As autoridades esquecen, por isto, un patrimonio que leva agochado nestas terras dende moito antes de que existira a Catedral. Estamos a falar dos petróglifos das terras de Compostela, algúns deles, dos máis interesantes e senlleiros do País. Estacións rupestres tan relevantes como as de Castriño de Conxo ou A pedra que fala, atópanse a escasa distancia do centro da cidade, e moitos deles poden ser visitados e disfrutados grazas á laboura dos integrantes da asociación A Gentalha do Pichel, que sinalizaron, investigaron e divulgaron estas impresionantes mostras do noso pasado máis remoto.
A cultura dos petróglifos, cuxas mostras máis antigas poden datarse en torno ó IV milenio a.C., esténdese por gran parte do País, mais desenrólase con especial relevancia na metade sur, destacando as costas pontevedresas e a contorna do Barbanza e da Ría de Muros e Noia. Nembargantes, no interior da Coruña, as terras de Compostela amosan unha elevada concentración deste tipo de xacementos, moitos deles arredor do sacro Monte do Pedroso, ó norte da cidade. Poden acharse no altos dos abondosos penedos que presiden e dan sombra ós longos e fértiles vales da contorna compostelá. Nun destes penedos, na faldra occidental do macizo do Pedroso, e dándolle ás costas ó cumio sagrado, localizamos un dos mellores petróglifos desta zona. Trátase da estación rupestre do monte de Correxíns, situado na Parroquia de Santa María de Figueiras, no mesmo Concello de Santiago.


Para acadar este petróglifo, debemos camiñar por antr’ as carballeiras, albiscando as longas e vastas chairas que adormecen no val, e as pequenas e fermosas aldeas que, ficando a un paso da capital, conservan o encanto e as formas de vida do xenuíno rural coruñés. Á fin, chegamos a un alto, un balcón natural de rocha granítica azoutada polos elementos, un miradoiro sobre os fértiles vales da contorna da Mahía. Alí, naquela laxa fendida e rabuñada por longos e infindos procesos tectónicos, perviven os derradeiros trazos desta mensaxe ancestral, legado polos nosos máis lonxevos antergos. Alí, no alto de Correxíns, o sol da tardiña comeza a debuxar as sombras que revelan os sucos das misteriosas figuras deste fermoso petróglifo. Na beira esquerda da rocha, destaca unha figura principal, formada por oito círculos concéntricos con cinco liñas radiais e unha coviña central. 

Ó longo da parte superior deste afloramento, imos descubrindo, namentres o sol vai descendendo, outras figuriñas de feitura circular que semellan estaren distribuídas ó seu antollo sobre da pedra. Entre elas, serpeando de xeito sinuoso, varias liñas discorren entre as espirais e os círculos. As figuras semellan situarse de cara a poñente, dominando unha ampla extensión de campos de labranza, soutos dispersos, montes de piñeiro e, coma non podía ser doutro xeito, algún que outro eucalipto. O abandono e o esquecemento ameazan de morte a vella laxa do monte de Correxíns. É o destino ó que semellan estar sometidos a meirande parte destes vestixios soterrados, única mensaxe que fomos quen de herdarmos dos antergos.

domingo, 11 de novembro de 2012

Os refachos do nordés no Porto do Pindo



“No sagro Pindo que hastra o ceu levanta
Do Ézaro ó pé garrida testa
E bica a sua pranta
Dourado mare donde en louca festa
A Ieda silfe co a Serena canta.
Naquel monte d' antigo tan famoso
A quen os grecos e os romans cantaron,
Onde amaña mimoso
O sol dos arreboles que inframaron
A cantos ver viñeron o chau noso.
(...)
Mesmo alí ond' a vista s' enfeitiza
Entre Lira, Fisterra e a Lobeira,
Ollando a prata riza
Que mostra á Colombian fonda carreira
Onde vorcans o sol á tarde atiza;

Nun campo de mentrastes e espadanas
Mimado pol o alento recendoso
Das frores gayolanas,
Tén Galicia o seu tempro maxestoso
Gardado po Ias Musas galicianas”.
Francisco Mª de la Iglesia. A Galicia

O Monte Pindo sobre a enseada do Ézaro
Tiña xa nostalxia do salitre das salvaxes costas coruñesas, e decidimos arribar a porto nun dos encraves máis pintorescos e belidos que se poden atopar na vertente sur da Costa da Morte, a costa fría e asasina. Achegámonos ata un dos máis míticos lugares do occidente galaico, o lendario e misterioso Monte Pindo. Este xigantesco macizo de granito avermellado, que se ergue a máis de seiscentos metros sobre do Atlántico, é unhas das montañas máis singulares e coñecidas de Galicia. Namentres bordeamos as faldras do monte, imos contemplando a esgrevia paisaxe que caracteriza á enseada do Ézaro, ós pés do alto da Moa. As paraxes rochosas adquiren un aspecto vertixinoso e impracticable segundo nos achegamos ó último treito dos canóns do Xallas, que verten as súas augas directamente sobre o mar, formando unha das fervenzas máis fermosas e singulares de Europa. Sorprende contemplar dende a praia do Ézaro a silueta da remota Fisterra, así como as pedras do Carrumeiro e das Lobeiras.
Sobre de nós, érguese o maxestoso monte dos petoutos, dos carballos ananos, a gran balconada do vello Atlántico. Este monte sagrado agocha numerosas lendas e os anacos que resisten de antigos castelos, castros, e petróglifos. Por antr’os seus angostos camiños e por antr’as súas covas, téñense refuxiado os guerrilleiros republicanos que resistían fronte á represión, e as súas misteriosas pedras foron obxecto de culto para  afastadas civilizacións ó longo dos séculos. A paisaxe do Pindo amosa unhas ladeiras rochosas, entre as que sobresae unha flora atlántica a base de matogueiras de toxo e uceira, e algún piñeiral disperso. Entre as especies máis valiosas que posúe este monte, atópase o carballo anano (Quercus lusitanica), que ten no Pindo a súa única colonia en Galicia. Tamén se pode albiscar algún que outro acivro ou mesmo loureiros. No que respecta á fauna, este outeiro sacro conserva multitude de especies de réptiles, aves rapaces, pequenos mamíferos, e mesmo cabalos salvaxes.


Descendemos ata os pés deste vertixinoso monte, ó outro lado da desembocadura do Xallas, e atopamos nun recodo do camiño as primeiras casiñas pintadas de diferentes cores, penduradas de xeito inexplicable, da faldra montañosa. É o porto do Pindo. Sobre dos xigantescos bolos de pedra, descansan os fogares que semellan superpoñerse uns por riba dos outros. As coloridas vivendas ollan eternamente ó mar, e moitas delas reciben o seu embate nos fortes temporais de inverno, mais todas elas semellan seren construídas adaptándose á esgrevia orografía do terreo. Os barcos apuntan ó nordeste, e este frío e seco vento impídenos andar. O mar loce un turquesa cristalino, e a superficie das augas comeza a se encrespar. Algunhas chalanas retornan a porto, e depositan no peirao, as nasas, as artes e as capturas. O Pindo conserva unha profunda tradición mariñeira, asentada na pesca de baixura, e no marisqueo a pequena escala. A meirande parte da veciñanza sobrevive grazas ó mar. A súa historia está fortemente vinculada ás labouras do mar. 


A pequena lonxa pesqueira do Pindo é un ir e vir de caixas de xeo ateigadas das máis prezadas e variadas capturas. Son os tesouros do Atlántico, o sustento milenario destes garridos mariñeiros carnotáns. No porto do Sinal, descárganse a diario peixes coma os pintos, maragotas, sarretas, congros, raias, robalos, sardiñas, xurelos, xardas, san martiños, lirios ou fanecas. Os cefalópodos tamén constitúen unha parte importante da rula, entre eles cabe destacar o polbo, a lura e o chopo. O marisqueo do berberecho, a ameixa fina e da coquina, decaeu nos últimos anos, polo que a extracción da mexilla se ten convertido na principal actividade marisqueira. Tamén se explota o percebe, o ourizo, as lapas e as caramuxas.
Máis alá do porto, a vila extténdese ó redor das marismas e da praia de San Pedro, ó outro lado dunha estribación que se adentra do Atlántico. Un vello mariñeiro volve a porto, dándolle as costas ó frío vento do Nordés. Pronto chegarán os duros días de inverno, e os temporais farán tremer os cimentos da montaña sagrada. Os vellos lobos de mar gardarán os remos nos seus fogares e se quecerán a carón das lareiras, nesas duras e longas xornadas de treboada que están por chegar.

sábado, 3 de novembro de 2012

O burgo dos muiñeiros do Folón e do Picón



“Estes muíños que fixeron parte desta paisaxe bucólica
que transformaron durante moitos séculos millo en pan,
das noites de frío na vixilia das horas da rolda familiar
e o fol de coiro de ovella para o gran e a fariña gardar.
Do vento que no inverno se oía, polos buracos asubiar,
a harmonía de moitos barullos que parecían enfeitizar,
un día, esta canle coa auga do cubo, bateu ata cansar”.
Manuel Diz Ramos. Poemas na emigración

Un dos máis de vinte muíños do conxunto do Picón
Cantos muíños teremos atopado no percorrer dos longos vieiros desta fraga! Estas vellas construcións, moitas veces semellan pasar desapercibidas e ata ignoradas, asolagadas baixo as hedras e a maleza. Mais sempre fican presentes, sumidas no silencio, coma testemuñas pétreas dun tempo onde as vellas labouras do campo marcaban a vida e a historia da aldea galega. Nembargantes, poucas veces paramos a pensar en que a existencia dos muíños está intimamente ligada ó elemento máis importante da nosa cultura e da nosa historia: a auga. Onde se viu unha aldea galega pola que non corran un ou varios regatos? Cada ferrado, cada leira, cada chanzo desta terra marabillosa súa eternamente auga e humidade.
O muíño, nembargantes, somentes vén a facilitar a tarefa máis básica e anterga, a da elaboración do pan, o sustento primordial dos nosos antergos e de toda a Humanidade. Dende os tempos máis remotos, os homes e mulleres desta terra dobraron o lombo para cargar ás súas costas o máis prezado tesouro: o gran do cereal que axudaba a espantar a pantasma da fame e da miseria. Coa chegada dos romanos, produciuse unha auténtica revolución tecnolóxica no eido da moenda, pois foron estes avanzados conquistadores os que introduciron o muíño fluvial, unha tecnoloxía que perdurou sen cambio algún ata fai ben pouco. Mais foi outro feito fundamental na historia do País o que propiciou o auxe e a expansión da cultura dos muíños. No século XVII chegan dende as Américas o millo e a pataca, unhas legumes que pronto se estenden por toda a nosa xeografía, adaptándose con sorprendente facilidade á fertilidade do chan e ó noso clima privilexiado. Produciuse dende entón unha explosión demográfica sen precedentes, aínda que Galicia nunca conseguiu fuxir da fame, da miseria e da soidade. 


No século XVIII, as aldeas galegas amosaban xa un aspecto moi similar ó actual, cheas de cabaceiras, eiras e muíños. Atopamos estas construcións tan necesarias en toda a xeografía galaica, dende a Costa da Morte, onde destacan o conxunto da Toba e os Batáns de Mosquetín; ata o Caurel, agochados en cada regato, en cada devesa; pasando por Bergantiños, co seu conxunto natural de Verdes; no alto de Mesón do Vento, onde se agocha o complexo etnográfico da Costa da Égoa; ou polas terras de Pontevedra, onde podemos admirar os muíños da Barrosa. Polo tanto, non cabe ningunha dúbida de que, a pesares de que a cultura dos muíños hai xa tempo que morreu, a súa importancia foi vital en todo o pequeno pero inmenso chan da vella Patria. Desgraciadamente, da meirande parte dos muíños somentes quedan as ruínas. O son atafegado das labouras dos vellos muiñeiros xa hai tempo que non se escoita, nin o rumor eterno da moa, nin o balbordo enfurecido das augas abatanadas. Somentes o silencio é agora o fiel habitante destas vellas factorías. Os muiñeiros xa fai moito que morreron, mais as súas pantasmas seguen a percorrer as ribeiras dos seus regatos, murmurando as cantigas que aínda lembran as súas existencias, o seu vital paso pola terra. Aínda en soños e cantareas, os nosos vellos murmuran deles.


Nembargantes, aínda existe un lugar no chan galego onde fican os vestixios da máis importante comunidade de muiñeiros, unha paraxe máxica onde podemos imaxinar como era o atafego e as solitarias vidas dos esquecidos pero imprescindibles traballadores do gran, os que fabricaban a tan necesaria fariña coa que se elaboraba o pan, a broa e as súas máis diversas variedades.
Achegámonos ata as fermosas e belidas terras do Baixo Miño, e introducímonos no corazón desta xigantesca península na procura do fértil e paradisíaco val do Rosal, fogar dalgúns dos mellores viños brancos da Terra, e centro agrícola da comarca. Aquí, onde o Miño entrega as súas augas ó fero Atlántico, créase un privilexiado clima e unha natureza exuberante, un auténtico verxel onde a auga e os muíños son os mudos protagonistas. Foi precisamente aquí, nestas terras privilexiadas, onde xurdiu, dende o século XVII, unha activa comunidade de muiñeiros, que disque puido ter a súa orixe na riqueza e importancia do achegado mosteiro de Santa María de Oia.
Carreira de muíños do Folón
Facemos parada preto das aldeas de Picón e Martín, no concello pontevedrés de O Rosal para percorrermos os sendeiros e as intricadas corredoiras da vella cidade dos muiñeiros do Folón e do Picón. Aquí atópase un dos conxuntos etnográficos máis importantes de Europa, e sen dúbida o máis senlleiro do chan galiciano. Comezamos o noso ascenso pola ladeira do Picón, cuberta cunha mesta fraga onde predominan os piñeiros, os carballos e os sanguiños, entre outras especies. Os primeiros muíños aparecen ante nós baixo a sombra dos piñeiros. Camiño arriba, vanse sucedendo as diferentes construcións, unidas por un ancho camiño de pedra que nos fala de tempos mellores, nos que os carros chegaban ateigados de gran, e marchaban ateigados de fariña. Na superficie do pavimento, aínda se poden ollar as profundas rodeiras, os sucos gravados na pedra tras longos séculos de traballo e esforzo. En cada recodo do noso ascenso, os regatos multiplícanse en infinidade de arterias que conducen a auga ata as distintas canles, e forman remansos e pequenas fervenzas, e saltos que se abren camiño polo mesto chan da fraga. Ó seu carón medran multitude de fentos verdescentes, entre os cales destacan o fento real (Osmunda regalis) e o fento heterófilo (Blechnum spicant). Baixo a superficie destas rebuldeiras augas, habitan anfibios de todo tipo, algúns tan singulares como a píntega rabilonga (Chioglossa lusitanica) ou o limpafontes (Triturus boscai). En definitiva, trátase dun bosque máxico, onde os muíños semellan formar parte da paisaxe, igual ca os carballos e piñeiros. Os paxaros apagan a sede nos bebedoiros de pedra que antano foron o alivio das bestas de carga, e o aire fresco da mañá esvaece os derradeiros mantos de néboa.


Namentres ascendemos a empinada ladeira do Campo do Couto, contamos máis dunha vintena de muíños, unidos entre si polo rebuldeiro curso do Río das Penas. Cantos muiñeiros non terán subido e baixado estas intricadas ladeiras, atarefados e cheos de fariña, nun tempo onde o pan seguía a supoñer o alimento máis básico, coma dende sempre. E cantas longas noites de traballo, ó compás da moa, non resoarían por estas fragas os cantares do vello burgo dos muiñeiros.
Chegamos ata o alto de Chan de Cereixeira, onde a fraga vai deixando paso a unha paisaxe máis esgrevia, dominada por pétreos e afiados afloramentos graníticos. O sendeiro diríxenos cara un miradoiro natural, un xigantesco balcón rochoso desde onde se albisca toda a vertente sur do Baixo Miño. O val do Rosal esténdese cara as terras baixas, presidido ó lonxe pola sombra impoñente do Monte de Santa Trega, outeiro sacro da Guarda, vixía perpetuo da unión entre o Miño e o Atlántico, entre Galicia e Portugal. Ós nosos pés ábrese un maxestoso e vertixinoso canón onde verten as súas augas os regatos desta conca. As superficies espidas do val semellan impracticables, e ó pé dos regatos, nas profundidades mesmas do canón, afloran multitude de árbores hidrófilas, coma salgueiros e ameneiros. A riqueza destas augas é o seu sustento, ó igual ca os vellos muiñeiros que antano buscaron aquí o seu porvir.


De súpeto, reparamos nos pequenos e xeitosos tellados que aparecen baixo os nosos pés, serpeando pola ladeira  e sucedéndose uns por riba dos outros, nun inexplicable equilibrio. Trátase, sen dúbida, da máis espectacular e maxestosa das dúas “carreiras” ou aliñamentos de muíños, que podemos ver nesta ladeira do Folón. Comezamos o descenso namentres imos ollando a singular arquitectura que define os muíños do Rosal. Todos eles responden a unha mesma tipoloxía, caracterizada por unha planta rectangular, muros de cachotería e cuberta de tella a unha soa auga. A meirande parte deles amosan pequenas fiestras e unha simple porta alintelada. Estas construcións estaban compostas de dúas estancias superpostas; na superior, coñecida como “termiñado”, ubicábase o espazo onde se moía o gran. O mecanismo estaba composto dun gran funil de madeira, a moega, por onde se introducía o cereal. Este pasaba á moa, enorme pedra circular baixo a cal, e grazas ó efecto xiratorio contra o pé, ou base da moa, esnaquizaba o gran para convertelo en fariña. Na parte inferior, coñecida como “sarteio”, o rodicio move a moa grazas ó impulso da auga sobre das súas aspas. Para mover a pedra, é preciso contar cunha forza hidráulica abondosa. Por iso, a meirande parte dos muíños de Galicia contan cun sistema de canles que axudan a represar e impulsar a auga. Nembargantes, os muíños do Folón e do Picón non precisan de case ningunha canle, pois a propia pendente e o esgrevio do terreo lle proporcionan a forza hidráulica suficiente. Iso explica o afán deses muiñeiros por construíren todos eses muíños, ata un total de cincuenta e sete, nunha paraxe tan impracticable coma esta. Aínda contando con que o acceso ó material o terían ben doado, pois o terreo onde se sitúan fica arrodeado de grandes afloramentos graníticos.


Chegamos ata o fondo do val, e cruzamos o río da Cal, para contemplarmos dende abaixo a espectacular carreira, na que os muíños se amorean, pendurados, formando case parte da rocha. Decatámonos de que aínda resta por percorrer a derradeira carreira desta ladeira do Folón. Nesta parte baixa, os muíños presiden un auténtico verxel que medra nos derradeiros remansos do río. Mais a pasares da fermosura deste lugar, non cabe dúbida de que a vida dos muiñeiros nestas paraxes estaba ateigada de medos, miserias, frío e soidade. Na pequena comunidade dos muiñeiros, todos se coñecían entre si, e non resulta estraño que xurdiran envexas e inimizades entre estas xentes de roupas e cabelos enfariñados. A cultura popular ten inmortalizado a figura do muiñeiro, ata non fai moito personaxe típica e singular das nosas aldeas. Xente solitaria e supersticiosa, cando vivían en comunidade protexían os seus muíños, fonte da súa riqueza, con multitude de símbolos e marcas nos linteis e xambas. Era o medo, o medo ó mal de ollo, ós infortunios e á mala sorte. Aquí, no Folón, aínda podemos ver numerosas marcas en forma de crus, datas, nomes, iniciais, e diversos símbolos protectores de misterioso significado.
Deixamos tras de nós o vello burgo dos muiñeiros, a paraxe inesquecible onde aínda semellan ouvirse ó lonxe, a eterna melodía do xirar da roda escachando o gran. Cantos séculos e cantas moendas viviron estes muíños, e cantos traballos, e cantas soidades baixo a sombra e a humidade. Hoxe, o esquecemento e o silencio presiden a cidade dos muiñeiros do Folón e do Picón, mais as súas vidas, as súas inquedanzas, os seus medos, seguen a ficar tatuados nas rochas destes vellos fogares de traballos e contos, de suores e muiñadas.