domingo, 14 de maio de 2017

O lar dos marqueses de Santa Cruz de Rivadulla


“Guimeráns è linda pousa,
mais Ximonde sin disputa,
e mais qu'entrambas ainda
Santa Crús de Ribadulla”
Marcial Valladares, Cantigueiro popular

Na parroquia de Santa Cruz de Ribadulla, no concello coruñés de Vedra, aló onde o serpeante Ulla reflicte a silueta meiga do Pico Sacro, localízase un dos máis senlleiros pazos da nosa terra. O Pazo de Santa Cruz de Ribadulla foi erixido no lugar de Ortigueira, - de aí que tamén se lle teña coñecido como Granxa ou Torre de Ortigueira -, e sería adquirido no século XVI polo cóengo da Catedral de Santiago, Juan Ibáñez de Mondragón, que coa colaboración do seu sobriño Juan de Mondragón, ampliarían a propiedade, edificarían unha capela, restaurarían os antigos edificios, amurallarían as súas inmensas terras e comezarían a delimitar o seu uso en tres zonas principais; unha para monte, outra para cultivo e outro terzo para as hortas e xardíns d’arredor do fogar.


Tamén por aquel entón, Ibáñez de Mondragón trazaría paseos e avenidas ca fin de serviren de corredores centrais que comunicasen as distintas parcelas e contribuísen a mellorar o acceso ás mesmas. Un destes paseos, a bo seguro que o máis coñecido, é o das oliveiras; un infindo e romántico vieiro conformado polas ramaxes dunhas 500 oliveiras aliñadas en dúas ringleiras paralelas que semellan entrelazar as súas pólas e reigames. Mais aquel cóengo tamén conformaría outros moitos paseos que amais de servir de acceso ás terras de cultivo e de embelecer i engrandecer este pazo, serían trazados ca fin de seren tamén un campo de cultivo para acadar o prezado aceite de oliva e o máis esencial Viño do Ulla; o tinto e o branco. 


Aló polo século XIX, o VII Marqués de Santa Cruz de Rivadulla, Iván Armada y Fernández de Córdoba, comezaría a engrandecer os xardíns do pazo, aumentando tanto o número como a variedade de especies e contribuíndo a que hoxe en día este pazo sexa recoñecido internacionalmente polas súas camelias. As primeiras citas sobre estas especies, que aparecen reflectidas nun caderno do Marqués, datan de entrámbolos anos 1875 e 1899. Mais neste caderno, Iván Armada relata cómo plantou unhas camelias a carón doutras que tiña xa plantadas no xardín. Aquelas outras xa acadaban os sete metros de altura, polo que poida que fosen plantadas uns cantos anos atrás; crese que entre o 1780 e o 1820. 


Nos xardíns do Pazo de Santa Cruz de Ribadulla conviven especies do máis exóticas i heteroxéneas, dende as xa citadas vides, oliveiras e camelias, até buxos, fieitos australianos, tulipáns de Virxinia, palmeiras de Washingtonia, magnolias ou criptomerias. Iso sen esquecer os cipreses, os cedros e as roseiras. A carón da fervenza pola que brincan as augas que nutren os xardíns e as terras desta Granxa de Ribadulla, tamén medran fentos e musgos, silveiras, loureiros,  salgueiros e xestas. 


De fronte mesmo á entrada principal do pazo, localízase a monumental Fonte da Coca, deseñada no ano 1676 polo ilustre arquitecto compostelán Diego de Romay e mandada construír polo I Marqués de Santa Cruz de Rivadulla, Andrés Ibáñez de Mondragón.  A Coca, ou Tarasca, é un ser da mitoloxía galega que representa a un dragón alado e que forma parte do símbolo heráldico da estirpe dos Mondragón. Este símbolo aínda fica presente na meirande parte dos escudos do pazo, concretamente representado por dous dragóns cos seus alongados corpos entrelazados. 


Neste Pazo de Ribadulla pasaría os derradeiros capítulos da súa vida o xeneral Alfonso Armada, IX Marqués de Rivadulla, logo de pasar escasos cinco anos no cárcere por liderar, xunto con outros militares españois, o intento de golpe de Estado do 23 de febreiro do ano 1981. 

As pombas muiñeiras de Santa Margarida


“Miña santa Margarida,
Miña Margarida santa,
Tendes a casa no monte,
Donde ó paxariño canta”
Rosalía de Castro, Cantares Gallegos

Namentres me internaba paseniño neste pequeno pulmón urbano da miña amada cidade herculina, neste inusitado i esquecido verxel de Santa Margarida, viñeron á miña memoria instantáneas fuxidías que me trasladaron á miña infancia; ás excursións de fin de curso da Educación Primaria coas que coñecín as entrañas da Casa das Ciencias e da Casa do Home, o históricos corazóns do Castelo de Santo Antón e da Torre de Hércules, e até os misterios submariños que atesoura a Casa dos Peixes. A cada paso íanseme aparecendo aqueles inocentes e ledos instantes que semellaban esquecidos baixo as arañeiras do tempo; o estanque dos parrulos, os xardíns, a cabeceira, o pequeno anfiteatro, o Pazo da Ópera, a escuridade do planetario e o xigantesco péndulo de Foucault que pendura dende o alto da Casa das Ciencias. Do único que non me lembraba era do solitario muíño de vento que desta volta me fixo retornar, outro de tantos muíños desta tipoloxía que chegou a atesourar esta cidade de brancas galerías, esta mitolóxica península azoutada dende sempre polos bravos ventos do mar.  


Dada a escaseza de cursos fluviais na contorna da cidade, e dadas as súas características climáticas e orográficas, A Coruña ten chegado a atesourar un importante número de muíños de vento que comezarían a desaparecer durante o século XX. O Muíño de Santa Margarida é o único muíño de vento que se conserva na cidade, a derradeira testemuña destas pequenas e sustentables construcións de indubidable importancia na historia desta urbe atlántica. Este muíño, erixido a uns 60 metros de altitude sobre do nivel do mar neste pequeno outeiro de Santa Margarida, fica perfectamente orientado ca fin de aproveitar os ventos predominantes; os do nordés e os do suroeste. Mais por sorte ou por desgraza, aló polo 1916 sería reconvertido en pombal pola Sociedade Colombófila Coruñesa, luxando de frasca a enxeñaría máis sostible, a tecnoloxía máis primitiva, a humilde casa das ciencias esquecidas.


Hoxe o vento somentes sopra para alentar o voo das pombas muiñeiras, as derradeiras sentinelas desta pequena e histórica construción. Baixo dos seus teitos aniñan cada ano as andoriñas, sobre do seu mastro brincan merlos, lavandeiras e gorrións. Malia que non xiren cos ventos as súas aspas alongadas e garridas, este Muíño de Santa Margarida é a derradeira testemuña dunha Coruña muiñeira e descoñecida para a meirande parte de nós. 

sábado, 13 de maio de 2017

A vella Ponte Taboada


“PoI-o camiño de estrelas
esbara o cantar do arrieiro,
leva o compás nas campaíñas
o macho que vai dianteiro.
Medra como unha marea
o avalar perguiceiro
das montanas de Tras-Deza”
Luís Amado Carballo, O Galo

Sobre do leito do Deza, aló onde este río exerce de fronteira entre os concellos pontevedreses de Silleda e Lalín, eríxese impoñente unha ponte milenaria que unía as terras do Deza coas de Trasdeza e Santiago con Ourense por antigos camiños reais. Esta ponte, antano coñecida como Pons Tabulata por ser erixida inicialmente con táboas, sería erixida novamente en pedra no ano 912, tal e como testemuña unha inscrición rabuñada nunha rocha dos arredores. A vella Ponte Taboada, este pétreo vieiro, este milenario atallo de arrieiros, esta canle románica e fronteiriza, fica en paz somerxida nunha contorna realmente fascinante, nun universo afastado do ruído dos humanos onde amence e anoitece de vagar. 


A vella Ponte Taboada, que o pasado 2012 cumpriu 1.100 anos, é unha pequena pero garrida construción románica que se asenta sobre de dous enormes petoutos localizados en sendas ribeiras do Deza; un na parroquia de Santiago de Taboada, no Concello de Silleda, e o outro na parroquia lalinense San Martiño de Prado. Esta ponte naceu sendo parte dun Camiño Real que se trazaría seguindo as antigas vías romanas e que unía Santiago de Compostela con Ourense e con Castela, un histórico treito de arrieiros e tamén de peregrinos; pois por esta ponte pasa o trazado da Vía da Prata. No ano 1862, co trazado de novas estradas e a construción da nova Ponte Taboada, así como na segunda metade do século XX coa construción da ponte do ferrocarril; a vella ponte románica caería definitivamente no abandono até os nosos días, somentes procurada e percorrida polos peregrinos que van camiño de Santiago. 


A vella ponte foi erixida en cadeirado granítico e presenta un único arco de medio punto. A clave localízase a uns nove metros de altitude sobre do leito do río. Malia a ser unha construción austera e carente de excesivos elementos decorativos, posúe sinxelos e sutís detalles como rebaixes nas esquinas do cadeirado amais de disimulados desaugadoiros nos extremos do vieiro central. Malia a súa antigüidade, fica moi ben conservada, somentes desgastada polas rodeiras do pasado. Nun dos extremos, concretamente na ribeira da parroquia de Taboada, da que depende esta ponte, sitúase a pedra na que a duras penas se pode ler unha inscrición rabuñada en latín.


Aquela inscrición testemuña a antigüidade desta ponte, é a mellor proba posible para confirmar e recrear con certeza a súa historia:  “LAVORABERVNT ISTA PONTE ERA DCCCCL ET FVIT PERFECTA PRIDIE KL DS APIES”