sábado, 19 de marzo de 2016

Os tesouros do Castro de Elviña


“BRIGANTIUM DEVÉN DE LONXE, DA MAROLA CHEGA
a auga que salpica a luz e canta nos pasares.
Arrieiro viaxa de aló do Miño en Baixo e sabe
a herdanza da nobreza.
Aquí é tamén a ponte que mira o mar alzado
de furias e arroaces cando Artabria era o golfo
dos agochos na invernada: sete naos levan
sete historias de singrar na proa as marabillas
do Medulio labrado de abellas coma torques.
E hoxe ruben os balandros polo río aquel
ata chegaren ao pé da parafita en danza
na memoria de nós”
Xosé Vázquez Pintor, Seara

Retornei á miña amada cidade de cristal, ó meu antigo e ocioso espazo de estudo, traballo e aluguer, á Coruña que me veu sorrir e crecer, á cidade que me amosou o mastro e as brancas velas da liberdade. Retornei á Coruña trala terceira oportunidade, tras dun mar de lembranzas e de brumas fuxidías, para transitalas súas veas de alcatrán e ollar a través das súas brancas galerías a luz e a maxia que deixei nesta cidade; media vida, media alma e medio corazón naufragados nos areais do Matadoiro, Adormideras, Orzán e Riazor. Desta volta, amais de visitar as rúas que foron o escenario da miña anhelada estadía, retornaría a un recuncho da Coruña que somentes tivera a oportunidade de coñecer unha vez na miña vida, un espazo que malia ficar presente na miña mente, pouco puiden gozar e coñecer un día. 


Desta volta quixen retornar ós montes da Zapateira, onde tiven oportunidade de vivir durante un par de anos e onde puiden volver a visitar tamén ós meus antigos caseiros, para logo descender paseniño cara o campus universitario da Coruña e presentarme ante os mesmos pés do recuncho máis histórico desta urbe ventosa e atlántica, desta cidade de vidro e marusías. Estaba ante o senlleiro Castro de Elviña, ante unha das máis coñecidas cidadelas castrexas do chan galiciano. Este castro coruñés, declarado Monumento Histórico Artístico no ano 1962, comezaría a ser estudado i escavado na década dos anos 40. Estes estudos arqueolóxicos estenderíanse até os nosos días e pasarían por distintas etapas. A primeira delas levaríase a cabo entrámbolos anos 1947 e 1952 i estaría dirixida por José María Luengo e Luís Monteagudo.


Entrámbolos anos 1980 e 1985 levaríanse a cabo novos estudos i escavacións, desta volta dirixidas por Felipe Senén López Gómez e promovidas polo Instituto de Estudos Galegos "Padre Sarmiento", tratando de recuperar e pór en valor as estruturas que xa ficaban ó descuberto máis que sacar á luz novos achados. Logo desta segunda intervención, o castro presentaría unhas óptimas condicións para a súa futura conservación e para o propósito da súa promoción e posta en valor. Mais a partires do ano 2002 comezaría unha terceira etapa de estudos i escavacións que chegarían até os nosos días e nas que se conseguiu sacar do esquecemento unhas ruínas que parecían volver comezar a ser devoradas pola maleza e polos anos de estancamento. Durante estas escavacións iniciadas no ano 2002, acharíanse probas contundentes que semellaban apuntar a que o castro era considerablemente máis grande do que se pensaba, atesourando unhas sete ou oito hectáreas e unha poboación duns 2.000 habitantes aló polo ano 50 despois de Cristo. 


Xa no ano 2015 tería lugar o derrubamento dunha torre de alta tensión que se localizaba no mesmo cumio do castro, entorpecendo a boa conservación e a estética que deben presentar este tipo de conxuntos arqueolóxicos. Durante ese mesmo ano, ós poucos días de ser retirada a torre de alta tensión, o goberno local aprobaría a saída a concurso do proxecto de escavación deste castro ca fin de consolidar as zonas xa descubertas e dotalas dun contexto arqueolóxico coherente que resulte atractivo para o público. Rozaríase a contorna do castro e marcaríanse os camiños circundantes para contrastar i evidenciar a presenza das ringleiras de murallas e as pequenas construcións. Como resultado dos diferentes estudos e traballos arqueolóxicos levados a cabo neste Castro de Elviña, chagaríase a calcular un período de ocupación que se estendería dende o século III denantes de Cristo até o século IV despois de Cristo, tempo no que o castro sería abandonado de xeito definitivo. Crese que a súa poboación se iría trasladando de xeito progresivo até a Brigantium.  


O Castro de Elviña está formado por tres recintos amurallados entre os que destaca o recinto que arrodea a croa, que atesoura unha entrada monumental conformada por dúas torres semicirculares e uns muros duns catro ou cinco metros de altura. No seu interior localízase a meirande parte das pequenas construcións de plantas máis dinámicas e circulares. É posiblemente nas terrazas inferiores e na franxa sueste da cidadela onde se poden observar diversas construcións principalmente de planta cadrada, así como un impresionante e singular pozo alxibe. Os recintos inferiores amosan unhas murallas de menores dimensións que as da croa. Como resultado dos diferentes traballos de escavación no castro, en concreto nos desenvolvidos aló polo ano 1947, sairía á luz “O Tesouro de Elviña”, un conxunto de pezas áureas que serían trasladadas ó Museo Arqueolóxico e Histórico do Castelo de San Antón da Coruña para a súa conveniente protección, conservación i exposición. 


Este “Tesouro de Elviña”, que consta dun conxunto de diadema-cinto, gargantilla e colar de ouro, sería estudado pola Universidade Internacional Menéndez Pelayo durante un curso de verán. Outra das conclusións máis evidentes extraídas dos estudos levados a cabo no castro, i en boa parte pola convivencia de construcións de plantas circulares e cuadrangulares, é que tería cando menos  dous niveis de ocupación; un prerromano e outro da época romana. Resulta realmente sorprendente coñecer castros coma este de Elviña ou como o castro ourensán de San Tomé; tan preto das grandes cidades, tan preto dunha mesma civilización que, cega pola súa propia evolución, foi esquecendo as súas raigames. Canto contraste existe entre esta pequena e primitiva cidadela e a cidade que agora conforma o seu máis inmediato horizonte. 


Ficaría realmente impresionado con este senlleiro pero á vez tan descoñecido castro coruñés, con esta cidadela acalada i esquecida, con estes pétreos tesouros de Elviña. I é que este de Elviña é un castro no que se pode ver de xeito evidente o paso desas dúas civilizacións que para ben ou para mal terían que convivir conxuntamente na meirande parte dos castros galegos; a castrexa e a romana. Proba desta primeira quedan as pequenas construcións curvas e circulares, e proba da segunda quedan as estruturas de planta cuadrangular, as escaleiras dos accesos ou a estrutura que arrodea o pozo alxibe. Canto tempo pasou xa dende aquela iniciática visita, dende aquela primeira vez que pisei este castro. Daquela visita lembro unha gran cantidade de construcións que ficaban en estudo e protexidas baixo de negros plásticos suxeitados co peso de pedras medianeiras. 


Despedinme deste Castro de Elviña, desta paraxe que lembraba en estudo e ateigada de plásticos, valos e áreas perimétricas, desta paraxe milenaria que lembraba baixo dunha torre de alta tensión que dividía o ceo do castro con tres ringleiras de cables, albiscando a miña amada Coruña no horizonte, a Brigantium que noutros tempos faría deshabitar este castro, que o levaría a ser devorado polo avance do tempo e da vexetación. Fuxín ca certeza de que este castro será algún día, máis pronto que tarde, o museo á intemperie máis histórico da cidade, un baluarte que siga a alumar dende o seu outeiro, ó igual que a Torre de Hércules, a historia máis esquecida da cidade e a testemuñar para sempre as nosas orixes, as nosas raigames; a “memoria de nós”.

xoves, 17 de marzo de 2016

O faro insular de Punta Cabalo


“O canistrel de méstos lumiares
que na serã calada se derrama,
todo luz, todo ouro, todo flama,
enveja de sol-pores e de mares,

prelúdio é dos pálidos luares
com que na noite a praia se recama,
em tanto a onda em paxião ama e desama,
envolveita nas névoas tutelares...

Ria de Arousa, grávida de côres,
serêa dos atlânticos amores
que acarinhache a minha infância ingela,

fai-me un recanto no argacento colo,
um sártego onde durma ao teu arrolo
no mais esquivo côm da tua orela!”
Fermín Bouza Brei, Seitura


Se cadra foron os sopros mainos do nordés, o retorno dun sol case esquecido ou as horas de máis que nos adoita emprestar a florida e fuxidía primavera. Quizais puido ser cousa do inquedo e aventureiro esprito dun que non comulga co adoitar, co acostumar, co establecerse i asentar; coa monotonía do hábito. Puido ser un xúbilo instintivo, un destino subconsciente, unha necesaria fuxida sen motivos previamente cavilados. O certo é que me presentei unha calorosa tarde de inverno na fascinante e indescritible Illa de Arousa, na xoia das terras do Salnés, supoño que pra ceibala mente e coñecer outro facho de branca lus que se localiza na estremeira Punta Cabalo, outro ciclope silencioso que segue a alumar cons e bateas, dornas, estrobos e tramallos, e un horizonte que se abre tras dun fato de pétreos cabalos que semellan galopar sobre do mar. Achei o amparo do rosáceo granítico, a translúcida e cálida auga mariña, o silencio e a paz somentes interrompidos polos chíos repentinos das gaivotas, a carón do faro da Illa, a carón deste pequeno pero antigo facho arousán de Punta Cabalo. O Faro de Punta Cabalo, o Faro da Illa de Arousa, foi erixido sobre desta núa punta insular que semella lembrar a unha manada de cabalos ceibos, aló polo ano 1852. O encargado da súa proxección sería o enxeñeiro Celedonio de Uribe. 


Nos seus mellores días este faro estivo atendido por dous torreiros e viviría distintas reformas, pero a finais do século pasado pecharía as súas portas. Mais non sería de xeito definitivo, pois dende fai uns anos alberga un restaurante cunhas privilexiadas vistas sobre desta rica e fermosa Ría de Arousa, e o máis importante; polas noites segue a alumear este mar ateigado de bateas. Sentei a carón do tolete de ‘Sandrita’, unha dorna que semellaba agardala subida da marea para volver a deitar o seu corpo de madeiros nobres sobre do prácido leito do mar. Dende alí, acariñado por un ar mariñeiro e preguizoso, ancoraría o meu canso e triste ollar no branco refulxir do areal de Sualaxe, na forza e liberdade que semellaba emerxer do mar a través dunha manada de cabalos maxinados, nunha “Ria de Arousa, grávida de côres” que me arrolaría unha fría tarde de inverno, que me ensinaría os seus máis fermosos segredos, que chamaría por min sen eu sabelo e me convidaría a soñar. 

martes, 15 de marzo de 2016

O Muíño de mareas de As Aceñas


“A terra coberta de orballo. A maré baixa espella 
ao camiñante. Os muíños de maré a moer os marelos 
do millo e a flor do mar. Nas ruínas, a noite da memória é auga
sedenta. Entre os muros derrubados caen gotas de ceo
cando é transparente o Infinito, alonxado polo vento”
Cesáreo Sánchez, A escrita do silencio

Agardei a que o sol tivese a ben brindarme unha tregua na voraz batalla da monótona e húmida invernía pra secalo cariz das borraxeiras, pra censuralas doces bágoas das pingueiras e desertar dos musgos por un día. Que saberá o inverno da alegría que se agocha no inocente soño dun que agoira da súa paz os ardentes solpores dunha illa, arrolada polos abalos e devalos da maré, peteirada por bandadas de mazaricos e de píllaras. Que saberán os outonos da paz coa que as dornas adormecen no leito do mar, que saberán das marismas onde as garzas comezan a voar, que saberán da luz que tingue de beleza as prácidas ribeiras desta illa. Retornei ás terras da Arousa para procurala paz da súa Illa, o acougo das súas augas menciñeiras e cristalinas. Detívenme a ollar o meu rostro no calmo espello das augas da Enseada Brava, de costas ás vellas ruínas do Muíño de mareas de As Aceñas.


Esta antiga e pétrea construción de As Aceñas, outro de tantos muíños de mareas do chan galiciano como o de Pozo de Cachón ou o de Cereixo, localízase ó suroeste da Illa de Arousa, nunha paraxe natural protexida dunha beleza realmente indescritible. O vello muíño de mareas de As Aceñas, dende antano, aproveita a preamar e a baixamar desta beira de costa da illa para realizar as súas tarefas de moenda do gran. As augas das preamares van sendo retidas nas presas que arrodean ó muíño, todas elas comunicadas entre si, coa finalidade de garantir un caudal suficiente para realizar a moenda tamén durante as baixamares. Este muíño atesoura tres rodas das cales unha somentes se empregaba para moer o trigo e as outras dúas restantes para a moenda do gran de millo. Nos nosos días preséntase pechado i enmudecido, mais segue a falar da historia da illa, do necesario que chegaría a ser para os antigos habitantes insulares nun tempo no que esta illa verdadeiramente estaba illada. 


Agardei a que o sol tivese a ben brindarme unha ensanguentada batalla no horizonte da illa, un épico final que tingue de ouro e de sangue estas augas mainas e serenas. Que entenderán os chuviosos outonos e os máis fríos invernos da paz e da calma, da ledicia e da harmonía, das cores e da luz. Que entenderán aqueles que non acostuman a durmir entre bateas, aqueles que non adoitan pisala branca e fina area, aqueles que non foron bautizados nunha pía de corais e caramuxas, de argazos e salitre... que saberán aqueles da máxica comuñón de paz e de beleza que se concentra nesta Illa.  

domingo, 13 de marzo de 2016

A vilanovesa Torre de Cálago


“Y o lixeiro campanario
Cuberto d'herbas e musgo,
D'a devesa, c'o cruceiro
Eran cintinelas mudos”
Rosalía de Castro, Follas Novas

Fai un tempo decidín escapar da sempre fría e húmida Compostela para refuxiarme nas cálidas terras do Salnés, nun de tantos recunchos belidos desta paradisíaca comarca pontevedresa. Desta volta sentiría a necesidade de coñecer un dos recunchos máis históricos, e á vez descoñecidos, de Vilanova de Arousa, a terra natal do excelso dramaturgo, poeta e novelista, Ramón María del Valle-Inclán. Andaba na procura do meirande símbolo desta fermosísima vila, da pétrea silueta dun vello baluarte que segue a exercer de protagonista no escudo desta vila arousá. Andaba na procura da torre do vello campanario de Cálago, o derradeiro vestixio do desaparecido mosteiro fundado por San Frutuoso de Braga aló polo século VII. Interneime na parroquia de San Cibrán, no centro mesmo de Vilanova, e ó pouco albiscaría dende a estrada a silueta da Torre do Cálago a carón dun cruceiro e trala sombra dunha fileira de edificios. 


A torre ou campanario de Cálago, erixido posiblemente durante o século XII, é o único vestixio que testemuña aínda a presenza do desaparecido Mosteiro de Cálago, como dicía, fundado por San Frutuoso durante o século VII. Este mosteiro sería de vital importancia para Vilanova, nin máis nin menos que o eixo arredor do cal se orixinaría esta vila. O Mosteiro do Cálago, amais de ser un templo da fe e contribuír á expansión do cristianismo por estas terras da contorna de Santiago, tería a misión de defender os tesouros de Compostela das posibles incursións de tropas normandas e viquingas na Ría de Arousa así como de resgardar unha terra de grande importancia económica, dado que nesta ría non somentes se explotaban os máis elementais produtos mariños senón que tamén se producía sal; de aí que esta comarca se lle coñeza co nome de Salnés. Este mosteiro era, polo tanto, outra pétrea atalaia, outra torre de vixilancia sobre da Ría de Arousa na que, ó igual que nas veciñas Torres do Oeste, na da Lanzada ou na de San Sadurniño, se prendían fachos ou fogueiras cando albiscaban tropas piratas achegándose á costa. 


No  ano 844 levaríase a cabo o primeiro asalto dos Normandos á Ría de Arousa, que arrasaría a meirande parte das poboacións da contorna, entre elas tamén estaría Cálago. No ano 997 estas terras serían de novo atacadas, desta volta por Almanzor cando se dirixía camiño de Santiago, arrasando os pobos e os templos relixiosos que ía atopando ó seu paso; entre eles tamén estaría Cálago. O certo é que tralo abandono dos monxes e logo destes acontecementos, o tempo somentes deixaría con vida, ou mellor dito, ao descuberto; a torre daquel antigo mosteiro, a súa espadana, o seu vello campanario. Esta torre do campanario, formada por unha base trapezoidal de sillares graníticos sobre da que se asenta unha espadana con dous arcos de medio punto apoiados sobre de tres pilastras, conserva aínda algún que outro chanzo de acceso á espadana. Tras desta Torre do Cálago, tras deste vello campanario, hai un longo regueiro de asaltos e batallas. 


Despedinme desta fermosa e simbólica Torre de Cálago, deste Campanario Vello de Vilanova “cuberto d'herbas e musgo”, maxinando como sería nos seus mellores tempos aquela atalaia que estaba a deixar tras de min, aquela torre, aquela espadana, aquel campanario, aquel facho. Maxinando o refulxir daquela luz, o son daquelas badaladas, o baleiro daqueles pequenos arcos; “cintinelas mudos” dun tempo que xa non lembra ninguén. 

sábado, 12 de marzo de 2016

Os testemuños esquecidos de Camanzo


“E non de coraxe cego
Repoñas ó qu' aquí digo,
Que ántes de ter un contigo
Tiven un fillo d' achego,
D' un crego foy; non-o nego.
Mais s' ouíras os sermós
D'o abade de Zarracós,
Pasárasm' estas loucuras,
Pois sólo as amas d'os curas
Estan en gracia de Dios
Manuel Curros Enríquez, Aires d’a miña terra

Pouco despois de determe a contemplar o impresionante leito do Río Ulla dende o alto da fronteiriza Ponte Ledesma, e de percorrer a través dela, dúas parroquias, dous concellos e dúas provincias, decidín achegarme até o pouco que queda do desaparecido San Salvador de Camanzo, un mosteiro beneditino que se localizaba sobre das ribeiras do Ulla e moi preto do Gres; da parroquia natal do excelso escritor e poeta Xosé Neira Vilas. Nunca denantes escoitara falar deste mosteiro da Comarca do Deza, mais de camiño á Ponte Ledesma tiven oportunidade de albiscar a súa presenza dende a estrada así como numerosos carteis que semellaban indicar o camiño para chegar ata el. Sen apenas dubidalo, collería rumbo á parroquia de Camanzo, no concello pontevedrés de Vila de Cruces, para tratar de coñecer a historia que agocha estoutro mosteiro galego agora desaparecido e testemuñado somentes pola súa Igrexa de San Salvador e por tres vellas arcadas da sala capitular. San Salvador de Camanzo foi un mosteiro beneditino fundado no século X polos Condes do Deza, Don Gonzalo Betotiz e a súa muller Dona Tareixa, os mesmos que fundarían por aqueles tempos o veciño Mosteiro de San Lourenzo do Carboeiro aló polos vales de Trasdeza.  


O Mosteiro de Camanzo sería erixido sobre dunha ermida en honor a San Martiño. Nun principio albergaría unha comunidade de monxes beneditinos e logo pasaría a ser un mosteiro de monxas da mesma orde procedentes dos mosteiros clausurados de Piloño e Brandariz. No ano 1115, o mosteiro pasaría a formar parte da Igrexa Compostelá por doazón de Dona Urraca, ó igual que Merza, Dornelas, San Pedro de Orazo, Santa Maria e San Salvador de Riobó, San Miguel de Castro e Santa Baia de Cira. Poucos anos despois, o Arcebispo Xelmírez faría importantes doazóns ó mosteiro logo de que os monxes beneditinos coidasen del cando se atopaba confinado no Castelo de Cira. Aló polo ano 1516, o Mosteiro de Camanzo, xa albergado por monxas beneditinas, sería incorporado ó mosteiro compostelán de San Paio de Antealtares logo das boas relacións mantidas entrámbolos dous cenobios e logo de que as monxas de Camanzo acollesen ás de San Paio nas épocas de peste e de invasións. Por aquel entón o veciño Mosteiro de Carboeiro tamén pasaría a formar parte dun mosteiro compostelán; neste caso do de San Martiño Pinario. A causa da crise de Camanzo respondería á conflitiva situación que vivirían moitos mosteiros galegos a finais do século XV, en boa parte pola opresión dos poderosos. No caso de Camanzo, serían os poderosísimos Condes de Altamira os que perturbarían a súa paz. Esta situación fixo dexenerar e até clausurar a vida monástica de moitos cenobios galegos.


A igrexa monacal do xa desaparecido Mosteiro de Camanzo foi construída no ano 1166, nos tempos de meirande esplendor do mosteiro. Este santuario en honor a San Salvador presenta unha planta basilical con tres ábsidas, de planta semicircular por fóra e de ferradura no interior, e tres naves divididas por piares con columnas acaroadas que soportan uns arcos formeiros e semicirculares. Os chapiteis, románicos, locen todo tipo de motivos florais e xeométricos. Boa parte da bóveda do presbiterio conserva pinturas do século XVI e pertencentes á escola compostelá que serían descubertas logo de ficaren agochadas durante décadas tralos retablos deste templo monacal. A fachada da igrexa, que debido ás diferentes reformas acometidas ó longo da súa historia perdería os rosetóns orixinais, conserva aínda a porta principal de dobre arquivolta semicircular engalanada con diferentes imaxes anxelicais entre as que sobresae a figura do San Salvador. A torre do campanario, de planta cuadrangular e coroada por catro pequenos arcos de medio punto a través dos cales emerxen os sons graves e vibratorios da campá, fica cuberta por unha teitume a catro augas recuberta de tella do país. Lisquei de Camanzo, do pouco que queda destoutro esquecido mosteiro galego co inesperado badalear da súa campá, cun monótono toque de morte, co derradeiro redobre dos que foxen para non voltar.   

sábado, 5 de marzo de 2016

A Torre de Xunqueiras e os estíos de Valle-Inclán


“Para soñarte e para ter comigo
o sinal do teu mastro,
necesitaba o mar,
profecía da túa caracola.

Co cabelo estendido pola color do aire
despois de te buscar nas flores da cabaza,
nos trigais e no río,
procureite na area
e debuxeite.

Arrombada na escuma,
baixo o motete azul co que oficiaban
litúrxicas gaivotas,
argallaba castelos de atalaias ergueitas
e acariciaba as torres de area húmida
como lilas molladas,
como dedos”
Helena Villar Janeiro, Festa do corpo

Levaba tempo escoitando falar dunha antiga fortaleza coñecida nos nosos días como a Torre e Pazo de Xunqueiras, localizada no concello coruñés da Pobra do Caramiñal. O pouco que coñecía dela, amais de deducir polo seu nome que se localizaría no lugar de Xunqueiras, era que estaba estreitamente ligada á figura de Ramón María del Valle-Inclán. Decidinme a viaxar até estoutra fortaleza reconvertida en pazo e declarada Monumento Histórico-Artístico no ano 1981, ca fin de coñecer un chisco da historia que agochan os seus muros e corroborar os lazos que a unen a este ilustre poeta, novelista e dramaturgo arousán. Interneime paseniño por un camiño franqueado por dúas ringleiras de plátanos orientais e tralo cal comezaría a albiscar a garrida silueta da Torre de Xunqueiras. 


Denantes de entrar no recinto da Torre e Pazo de Xunqueiras, acharía á miña esquerda un cartel metálico que rezaba o seguinte: “A Torre de Xunqueiras é o solar dos devanceiros de Don Ramón. Logo, baixo o Señorío de Don Eduardo Gasset y Chinchilla, novo propietario, foron famosas as tertulias estivais (1917-1925) cuxo principal animador era Valle-Inclán. A memoria deste pazo e xardíns, así como o de Brandeso, en Arzúa, tamén dos Gasset e Neira, transitan a obra de Don Ramón”. Nada máis internarme nos afrancesados xardíns do Pazo de Xunqueiras acharía ante min a súa impoñente torre baixo das ramaxes das árbores. A historia desta antiga fortaleza comezaría aló polo século XIII cando Fernán Martín de Xunqueiras ordena a súa construción neste recuncho da Pobra do Caramiñal. Daquel primitivo castelo somentes se conserva a  Torre da Homenaxe, posto que a fortaleza sería reducida a ruínas durante as Revoltas Irmandiñas. 


A reconstrución da fortaleza non se faría agardar e viría da man de Estevo de Xunqueiras, que recibiría este Señorío do Caramiñal dos Reis Católicos en sinal de gratitude pola súa participación na conquista de Granada. Os seus descendentes, os señores Ares Pardo das Mariñas e Gómez Pérez das Mariñas, seguirían realizando diversas reformas e remodelacións que transformarían a fortaleza nun pazo acorde coas súas necesidades. A mediados do século XIX, o pazo mudaría de donos e pasaría a mans da Casa de Medinacelli por entronques familiares, mais a finais dese mesmo século sería vendido ó político Eduardo Gasset y Chinchilla, tío do filósofo i ensaísta José Ortega y Gasset.  Nos nosos días, este pazo i esta torre seguen a pertencer a esta liñaxe. Actualmente, o edificio adoita albergar diferentes eventos e mesmo se poden alugar as súas dependencias e habitacións.  


A vinculación desta Torre de Xunqueiras coa figura de Ramón María del Valle-Inclán respondía ás boas relacións que mantiveron este dramaturgo arousán e o por aquel entón propietario do pazo, Eduardo Gasset y Chinchilla. E tal e como puiden ler tamén no cartel da entrada ó recinto, esta torre i este pazo deberon ser un plácido espazo para as conversas entre estes dous amigos. Algúns estudosos da obra de Valle-Inclán semellan ver neste pazo o escenario da súa "Sonata de Otoño", e nun fillo do seu amigo Eduardo Gasset y Chinchilla, o papel protagonista da obra. Detívenme baixo da impoñente Torre da Homenaxe de Xunqueiras denantes de marchar. Esta é a construción máis antiga que conserva o actual edificio, a única que resiste íntegra dende a súa orixe, testemuñando batallas esquecidas, cicatrizando a xenreira dos máis probes e humildes. Marchei cos derradeiros raios do solpor recreando aquelas batallas irmandiñas, aqueles entronques familiares e aquelas plácidas conversas dos estíos de Valle-Inclán. 

xoves, 3 de marzo de 2016

Os ollos de Compostela


“percorres
toda unha luz máis adentro da cortiza abismada e brutal
cos ollos abertos e rotativos
acuáticos de lágrima
moi lonxe dos escuros recantos da sombra

e caen
pálpebras
como pragos que foron chuvia de traschuvia
no punto preciso do camiño
no que abranguer un tenro volume de corpo

ou ollada afundida na brétema 

ou ollar o mar con ritmo de nautilus 
cántos milleiros de ovellas de luz
de lume branco lacrimóxeno
ou flores de ruido fluvial

caberán no teu sono de ollos abertos
como feridas?

cánto acontecer de espada-navalla-lóstrego
profundidade de memoria
asobío en ritmo do alonxamento inicial que se esparexe
serán os teus ollos
esquecendo abrirse
no alto poder de alumear?”
Enma Pedreira, Corpo

Hai unha morea de almas petrificadas que vixían cada día e cada noite, dende os máis históricos e monumentais edificios, a encrucillada de rúas graníticas que conforman a vella capital, o pétreo e frío corazón do matriarcado. Hai ollos de pedra e metal que semellan encarnaren aínda, baixo da súa garrida coiraza de liques dourados e cincentas, baixo da enferruxada e verdescente coira do bronce; o esprito dos seres que aínda continúan a representar. Hai centos de ollos que nos vixían, que observan os nosos pasos, que nos perseguen coas súas miradas. Hai un cento de olladas que calan dores e sufrimentos, que gardan segredos e momentos, sentinelas mudos que se mofan dos máis bébedos estudantes e asexan ós máis ardentes namorados. Hai unha Compostela de almas que finaron e se resisten a desaparecer. Hai unha Compostela doutras, tamén, que somentes ficarían vivas no maxín dos seus creadores. Hai unha comunidade de almas que se perden en cada recuncho da cidade, ollos que adoitan bagoar cando as chuvias cobren de tristura as históricas rúas de Compostela


Estas faces, que se agochan trala monótona rutina do cotián e semellan ignoradas polas xentes que habitan esta cidade fría e monumental, espállanse por cada un dos moitos rueiros que conflúen arredor do sacro eixo catedralicio. A meirande parte destas faces, noutrora vívidas almas recoñecidas da cidade, noutrora ilustres mestres, doutores, poetas, cregos, abades, reis, apóstolos, escritores e artistas; estarían dalgún xeito vencellados a Santiago ou levarían a Compostela no corazón. Estas facianas, que ás veces somentes ficaron vivas nas destras mans dos seus creadores ou na mente dos seus mecenas, vixían cada noite o deambular das xentes no Obradoiro, nas Praterías, en Cervantes, na Quintana ou na Acibechería. Tamén os hai na Rúa Nova e no Vilar, no Preguntoiro, en Mazarelos, no Franco ou na Alameda; baixo dos arcos e sobre das bóvedas, nos alicerces, nas fontes e nas prazas, nos mosteiros e nas capeliñas, en cada unha das caras da vella catedral. 


Un cento de almas petrificadas e mudas, un cento de ollos sombrizos e cavorcos, un cento de obras mestras contemplativas lémbrannos a historia labrada nesta cidade, as mestras mans dos máis anónimos canteiros que fixeron de Compostela un monumental museo á intemperie, unha fin espiritual procurada por milleiros de fieis e peregrinos chegados dende tódalas partes do planeta, a sacra e reivindicativa capital dos nosos días; o celme i o corazón do noso país. Mais nós, os que habitamos aínda esta cidade de estudantes, funcionarios, políticos, artistas, anciáns e peregrinos, os que obviamos a beleza e a maxia que se conxuga nesta sacra capital, os que transitamos a mesma rutina de chuvias e xeadas sen cruzarmos nin tan sequera unha ollada; perdémolo costume de ollármonolos ollos entre nós como para reparar aínda nos ollos de Compostela.