O castro ourensán de San Tomé

“Regresas ao tempo da casa dos devanceiros
a casa do pasado que nos sustenta como os veus 
de arañeira a xeada de inverno, a respiración
arcaica de quen habitou un tempo opaco
e un día partiu. Apousa a poalla secular
nos recantos íntimos, a poeira deixada 
nas lentas estancias, o murmurio das voces
que xa non están: as nódoas de ónice, as sombras.
Na penumbra algo se resiste ao olvido
como líquen incrustado á pedra gris.
Desde o fondal da opacidade somos convocados
polo alento de xeracións que cesan como a chuvia en inverno”
Paulino Vázquez Vázquez, V.W. 1941

Logo de térmolo privilexio de visitar, coñecer e retratar as máis importantes e senlleiras cidadelas castrexas que se espallan polos cumios dos outeiros da provincia de Ourense, como o Castromao, San Cibrao de Las ou Saceda,  decidimos viaxar até a capital da provincia, até a mesmísima cidade das burgas, para achegármonos desta volta até o Castro de San Tomé. Esta cidadela localízase no lugar de Tras de Hospital, a uns escasos tres quilómetros do centro de Ourense. Visitaramos San Tomé, Samuel e máis eu, unha húmida e gris mañá de outono. Non tivemos problemas para chegar, o castro fica ben sinalizado dende Ourense. Sorprendeunos a altitude na que se localiza o xacemento e a impresionante panorámica dende a que se albisca, somerxida no val, a práctica totalidade da cidade. 

Internámonos nunha fermosa fraga e puxémonos a camiñar sobre dun humedecido manto de follas secas. Estabamos a pisar, á fin, o Conxunto Arqueolóxico e Natural de San Tomé, outro vello fogar dos devanceiros no que se mestura un xacemento arqueolóxico que abrangue seis séculos de historia, así como un bosque autóctono e singular ateigado sobreiras, caxigos, érbedos e aciñeiras. Este xacemento deixa ó descuberto diferentes asentamentos, ocupacións e niveis culturais; por unha banda, atoparíamos algunha que outra construción castrexa, e pola outra, estruturas tardorromanas que foron erixidas sobre doutras romanas que se estenderan no século I arredor do poboado castrexo. As primeiras construcións que albiscamos foron as máis modernas. Inicialmente atoparíamos os restos dunha vivenda romana, formada por catro dependencias, patio e galería, e que polo que puidemos comprobar nun panel informativo, semella datar de entrámbolos séculos III e V despois de Cristo. 

Xusto despois, acharíamos unha gran concentración de pequenas construcións romanas, así como graníticas escaleiras, que centrarían toda a nosa atención. Sería toda unha sorpresa para nós comprobar que aquelas pequenas construcións que estabamos a ver eran as dependencias dunha gran edificación; nin máis nin menos que unha casa de dous andares e as súas respectivas dependencias accesorias. Comprobámolo noutro dos paneis informativos, que fican presentes, ó igual que a autóctona natureza, en cada recuncho deste Conxunto Arqueolóxico e Natural de San Tomé. Esta enorme edificación, datada tamén de entrámbolos séculos III a V despois de Cristo, distribuíase en tres dependencias principais precedidas dunha galería na fachada norte; lugar onde se atopa a primeira escaleira que albiscaramos ó chegar. A escaleira tiña a finalidade de dar acceso ó piso superior e crese que ficaba cuberta por unha solaina de madeira. 

Por se fose pouco, na parte inferior desta vivenda acharíase un peculiar sistema de calefacción; a trébede. A trébede era un sistema de calefacción entroncado nun “hipocaustum” romano que se compoñía dun banco oco construído en ladrillos que ficaba pegado á parte inferior dun muro da vivenda.  O achado nesta vivenda romana de San Tomé posuía uns tres metros e medio de longo, o total do ancho da dependencia, por uns 40 centímetros de ancho e uns 65 de alto. Nun dos extremos posúe unha boca de alimentación mediante a cal se lle introducía leña e palla co fin de prender lume. No outro extremo situaríase unha cheminea ou tobeira para a extracción do fume. Percorremos esta enorme vivenda de dous andares e labirínticas dependencias, cavilando no xeito de vivir daqueles habitantes romanos de San Tomé, nas súas costumes. Chegamos mesmo a maxinalos habitando este outeiro nas máis frías invernías e nos máis cálidos estíos. Mais canto semellaban distar xa do xeito de vivir dos primitivos castrexos.

Logo de percorrer a meirande parte deste primeiro conxunto, o máis “moderno” deste outeiro que semella testemuñar a cronoloxía de boa parte da nosa historia, decidimos ascender até o cumio deste outeiro para tratar de achar agora os derradeiros muros do poboado castrexo de San Tomé; a inmensa minoría. Fariámolo logo de percorrer un pequeno treito dunha humedecida calzada romana, os escasos trinta metros que aínda se conservan dela. Pouco despois, comezaríamos a ascender por un intricado i estreito sendeiro de terra, pisando  landras, follas e centenarias reigames. O pouco legado castrexo que achariamos ó descuberto naquel cumio, i en case que todo este outeiro, serían as ruínas dunha impresionante torre e algunha que outra construción na súa parte oeste. Mais ficamos pampos ante aquelas ruínas, ante o que no seu día foran os rexos muros dunha gran torre defensiva dos castrexos, e que aínda se resiste a desaparecer, que aínda loita por sobrevivir. O primeiro andar desta antiquísima torre fica aínda, coma nos seus mellores días, dividida en dous espazos. Os seus muros exteriores ficaban recheos de terra e presentaban vértices curvos. 

Logo de ollar as ruínas da torre castrexa, albiscamos ladeira abaixo outro conxunto no cal, desta volta, as vivendas semellaban articularse estritamente arredor dunha alongada rúa central. Tratábase dun conxunto que estivo habitado entrámbolos séculos I denantes de Cristo e o II despois de Cristo. Descendemos  por aquela rúa tratando de ollar en cada unha daquelas construcións, en cadansúa pedra i en cada mínimo detalle, a borralla de outrora, o remol do pasado, o alento e o esprito dos nosos devanceiros. 

Neste conxunto arremuíñanse, a cada unha das beiras da rúa principal, numerosas vivendas que responden a distintas etapas de construción. As máis antigas localízanse, principalmente, no comezo e na fin da rúa principal. As máis modernas, nas beiras da mesma. No tramo inferior da rúa foron achadas unhas lousas graníticas que se cre que puideron ser empregadas para recoller a auga da chuvia que descendía dos teitos dos fogares e que remataba verténdose sobre da rúa. Neste conxunto, tan ordenado e tan urbanizado, cavilamos no moito que se romanizou a primitiva cidadela castrexa de San Tomé, na pouca presenza de construcións castrexas. 

Malia a coñecerse a existencia deste castro dende comezos do século XX, non sería até a década dos 80 cando comezarían a levarse a cabo as primeiras escavacións arqueolóxicas. Estas escavacións non puideron máis que constatar que esta de San Tomé é unha importantísima mostra do mundo galaico-romano, da mestura de civilizacións, afastadas evolutiva, cultural e temporalmente, que cohabitaron neste outeiro ourensán e na meirande parte dos castros galegos. Despedímonos de San Tomé cavilando no enorme privilexio que temos de contar con tantos outeiros cronolóxicos, -museos vivos i esquecidos, de balde e á intemperie-, que recrean a nosa propia historia, lembran a nosa evolución e semellan darnos folgos pra soñar, pra botar a voar cos pés ben enraizados na terra.