domingo, 24 de xaneiro de 2016

A necrópole de San Vítor da Barxacova


“Rumor de rezos para afogar o estrondo dos mortos,
o laído dos cadáveres que piden contas.
E qué fondo o seu ruxido, clamor de calcio,
incendio de dor, tenso eco de tumbas”
Carlos Negro, Cantos da perda

Poucos lugares quedan xa nesta nosa Galiza nos que reine tanto misterio como o que acharía fai cousa dun mes nas ribeiras do Río Mao, no concello ourensán de Parada de Sil, en plena Ribeira Sacra. Desta volta andaba na procura dun esquecido territorio de mortos, dun cemiterio medieval, dunha necrópole de tumbas labradas nos fríos e graníticos afloramentos do val do Río Mao denantes mesmo de que as súas augas desemboquen no impresionante leito do Sil. Os meus pasos dirixíanse vagarosos camiño da silenciosa i esquecida necrópole de San Vítor da Barxacova, cara unha senlleira paraxe milenaria ocupada entrámbolos séculos IX e XI, cara un conxunto arqueolóxico formado polos restos dunha capela desaparecida e unha gran cantidade de tumbas antropomorfas escavadas na rocha. Os cadaleitos que acharía nesta mística e funesta paraxe de San Vítor, que se localiza na parroquia de San Lourenzo da Barxacova, lembraríame inevitablemente a outros que coñecera fai xa uns cantos anos en Portomouro, no concello coruñés de Val do Dubra, e máis recentemente no mosteiro primixenio de San Pedro de Rocas, no concello ourensán de Esgos. 


A mañá presentábase fresca e bretemosa, a humidade emerxía do leito do Mao rubindo polas ribeiras coma un bafo envolvente, conformando unha atmosfera lúgubre e tenebrosa que semellaba constituír o mellor dos marcos para coñecer un lugar tan misterioso coma este. Para dar con esta antiga necrópole de San Vítor tería primeiro que transitar por un intricado e vertixinoso vieiro labrado en pedra dende o que se divisaba unha inmellorable panorámica dos vales e ribeiras que Sil e Mao foron creando conxuntamente dende o xénese dos tempos. De súpeto e case que sen agardalo acharía ante min, nun pequeno espazo aberto e neboento arrodeado de estraños penedos, o impresionante afloramento granítico ateigado de cadaleitos rabuñados que andaba a procurar. Achegueime até aquelas pétreas tumbas baleiras, até aquela estación de almas esquecidas, até aquel pétreo e ancestral camposanto. 


Esta necrópole, como dicía, antano atesouraba unha capela do século XII en honor a San Vítor erixida sobre dun penedo. Era un pequeno ente da encomenda de Quiroga, pertencente á orde de San Xoán de Xerusalén. Posteriormente, esta capela i este cemiterio pasarían a pertencer ó Mosteiro de Santa Cristina das Ribas do Sil até o século XIX. Non resulta doado establecer con certeza o momento exacto no que se deixou de empregar este recanto sacro, pétreo e mortuorio, este misterioso cemiterio medieval no que adoitaban ser soterrados os veciños finados de San Lourenzo de Barxacova, Forcas e Ivil, mais segundo contan os máis vellos da contorna, até o século XIX aínda se podían ver parte dos muros e paredes da capela. Nembargantes, sería a comezos do século XX cando esta desaparecería por sempre logo de que se construíuse unha base de cemento para soster unha torre de tensión eléctrica sobre do penedo onde se localizaba. 


A meirande parte das tumbas semellaban ficar orientadas coas cabezas cara poñente, aliñadas no eixo leste e oeste, como presenciando o avance da luz solar dende o seu nacemento até a súa fin; ese ciclo diario de morte e renacemento. Nos seus ocos, agora bebedoiros de ánimas salvaxes, acumúlanse as augas das chuvias, os máis puros resíos e os máis monótonos orballos. Ó seu berce, acougo de finadas follas de carballo, acoden agora astutos raposos, lagartas das pedreiras e os máis rebuldeiros paxaros; almas das fragas e ribeiras que bican o seu rostro no maino espello das augas. 

Nesta necrópole de San Vítor foron achadas algunhas das lousas que cubrían as tumbas e que na meirande parte das ocasións adoitan ser espoliadas. Tamén foron descubertas outras catro tumbas na franxa sur do penedo no que se localizaba a capela. Unha delas non estaba rabuñada dun afloramento granítico, senón que máis ben se trataba dun sartego construído con pedra de cadeirado. 

Dentro deste sartego acharíase un anaco de tibia humana. As primeiras escavacións na necrópole darían comezo no ano 2010 e terían continuidade durante o 2011, i estarían dirixidas por Eduardo Breogán Nieto Muñiz. Durante os traballos levados a cabo na necrópole saíron á luz diversas pezas cerámicas de cociña así como distintas moedas. Nos nosos días xa foi retirada a estrutura de cimento que sustentaba unha torre de electricidade e que borrou por completo as ruínas da capela de San Vítor. Nos nosos días, este camposanto medieval e cristián que continúa en proxecto de estudo e que agarda novas escavacións, conforma un atractivo turístico máis para este fermosísimo concello ourensán de sona incuestionable e para unha Ribeira Sacra de sobra recoñecida a nivel internacional.

Resulta realmente máxico achar lugares que nos convidan a viaxar no tempo, a retroceder centurias até dar con sociedades tan ligadas a nós no espazo como afastadas de nós no tempo. Desta volta serían algo máis de mil anos os que nos separarían daquela sociedade medieval que achou neste recanto do Mao un inigualable espazo para iniciar o camiño cara o máis alá. Lisquei de San Vítor da Barxacova, daquel misterioso e neboento espazo que non deixaba de alimentar a miña imaxinación, aínda semella que escoitando un “rumor de rezos” e o afastado “laído dos cadáveres que piden contas”. Aínda semella que escoitando un “tenso eco de tumbas”.

sábado, 23 de xaneiro de 2016

Ponte da Cruz, vieiro sobre do Río Avia


“Esta ponte é un San Cristobo, 
un xigante compasivo 
que agarda a que outra vez veña 
pol-o mundo, o Deus-meniño. 
Ten no día esta paisaxe, 
un símbolo cristaiño. 
Pra camiñar pol-o mundo 
abrázanse, ponte e río...”
Luís Amado Carballo, Proel

Desta volta non sería en van a fascinante viaxe que nos levaría até as terras do Ribeiro trala pista doutro recanto histórico e senlleiro do noso país. Tampouco serían os caprichosos ventos do destino os que turrasen por nós nin as súas máis inesperadas manifestacións e casualidades. Desta volta quixemos ser nós os que tomásemos o temón i escollésemos un rumbo definido, unha pétrea ponte que dende a longa noite dos tempos agoniza sobre do leito do Avia. Os nosos pasos procuraban instintivos a fermosa e monumental parroquia de San Salvador de Pazos de Arenteiro, pertencente ó concello ourensán de Boborás, e máis concretamente unha das súas máis históricas e atractivas construcións; a Ponte da Cruz. Esta ponte de orixe medieval, da que pouco queda amais do seu perfilado arco de medio punto, foi erixida a base de cadeirado granítico e localízase na confluencia dos ríos Avia e Arenteiro, na entrada mesma da histórica parroquia de Pazos de Arenteiro; fundada pola Orde de Malta e ateigada de pazos, como o seu propio nome indica. 


Hoxe somentes resisten as ruínas dunha gran ponte que na súa orixe atesouraba catro arcadas completas, moi posiblemente destruídas nas loitas mantidas entre os veciños e as tropas napoleónicas durante a Guerra da Independencia a comezos do século XIX. Nos nosos días aínda se conservan as bases destas catro arcadas, que dende a última intervención realizada, sosteñen a estrutura e o pavimento de madeira que agora facilita o acceso á ponte. Mais a pesares das batallas e da ruína, a actual Ponte da Cruz aínda garda unha garrida e impoñente silueta que nos lembra os seus mellores tempos. Nembargantes, a altitude e a monumentalidade que nos nosos días presenta esta gran arcada débese en gran medida ó apresamento do Avia no Encoro de Alvarellos, que dende a súa construción baleirou notablemente o curso deste senlleiro río ourensán que nace por antr’as faldras da Serra do Suído. Resulta realmente vertixinoso subir ó alto desta antiga e desafiante estrutura. A calzada preséntase carente dun pavimento homoxéneo e perigosamente transitable, coas rochas diferentes tamaños espidas e tramos nos que se fai imprescindible apoiarse das extremidades superiores para non esvarar nin perder o equilibrio.  Contan os máis vellos desta suntuosa parroquia que o nome de Ponte da Cruz que recibe este monumental vieiro sobre do Avia débese a unha cruz que antigamente ficaba pendurada do alto desta impresionante arcada. Abandonamos Pazos de Arenteiro como o preguizoso curso do Avia, tranquilos e serenos, seguindo o noso vieiro e deixándonos levar pola inercia do camiño. Atrás queda “un xigante compasivo”, un espiñazo de pedra, un impoñente e histórico vieiro sobre do Avia que fica en pé desafiando novas batallas, que testemuña o trunfo da resistencia; que se resiste a desaparecer. 

A Torre de Vilanova dos Infantes


“A caron d' este castelo
Agarimadiñas todas,
Ou pol-a veiga ceibadas
Como bandada de pombas,
As retelladas troneiras
Abertas ó sol q' as doura,
Alcóntrans' as brancas casas
D'a vila de Vilanova.
Vilanova d'os Infantes
É vila de grande sona:
N' hay zapateiros n'o mundo
Que batan millol-a sola;
Non se cocen en ningures
Petadas qu' aquí non cozan,
E d' aquí sán pr' os teares
As millores mazarocas.
Aquí está a gracia d' os homes
Y-a fror y-a nata d' as mozas”
Manuel Curros Enriquez, Aires d’a miña terra

Dende fai algún tempo sentín un especial interese por coñecer as abondosas torres que resisten firmes as batallas d’outrora e que cargan co peso da súa propia historia; unhas atalaias graníticas que seguen a ser as meirandes protagonistas dos dourados horizontes da cálida provincia ourensá. Logo de ter o privilexio de coñecer a Torre de Sande, a da Pena, a de Sandiás, a de Viana ou a da Forxa, xunto coas que aínda resisten nas fortalezas de Castro Caldelas ou Monterrei, sentín a necesidade de visitar tamén a que se erixe na pequena e medieval Vilanova dos Infantes, en Terras de Celanova.  Esta “vila de grande sona” ourensá, historicamente ligada ó Mosteiro de Celanova, atesoura unha impoñente torre medieval duns aproximados 20 metros de altura que se localiza, arrodeada de fogares e canastros, no centro e no alto de Vilanova dos Infantes. 


A Torre de Vilanova é o único que queda da antiga fortaleza erixida durante o século X polo Conde Gutierre Menéndez, o pai de San Rosendo, abade e fundador do Mosteiro de Celanova. Aquela vella fortaleza, ó igual que a vila, pertencería ó Mosteiro de San Salvador de Celanova até o 1369, ano no que Enrique II lle arrebataría a fortaleza a Fernando de Castro para dárllela a Juan Rodríguez de Biedma, pasando así á Casa de Monterrei e a preitear cos poderosísimos Condes de Lemos. No ano 1645, a fortaleza sería reforzada ante os posibles enfrontamentos cos portugueses, mais por sorte aquelas tropas nunca darían chegado até Vilanova. No ano 1467, nembargantes, a sorte trocaría e sería derrubada polos Irmandiños para logo ser reconstruída novamente. Malia todo, a torre non sufriría grandes danos porque dende a Desamortización de Mendizábal até o ano 1927, albergou as dependencias do Concello de Vilanova, ata ese mesmo ano independente de Celanova


Nos nosos días, esta torre que se presenta perfectamente restaurada e íntegra, acolle o Centro Comarcal das Terras de Celanova e un interesante museo sobre da cultura castrexa. Nas estreitas i empedradas rúas de Vilanova aínda semellan escoitarse ecos rumorosos que parecen exhumar o segredo do sobrenome desta pequena e histórica vila. Algúns murmuran que eiquí tivo lugar un nacemento de 11 cativos dun só parto, de aí o apelativo de “os infantes”. Outras voces rumorosas semellan lembrar unha Vilanova de “infantas”: Santa Ilduara e Adosinda, a nai e a irmá de San Rosendo, así como outras doncelas de sangue real. Esta vila i esta torre, estas vivendas i estes canastros, este importantísimo legado histórico, artístico i etnográfico posúe agora un silencio e unha paz noutros tempos denantes maxinados. Todo semella xa de sobra batallado nesta nobre vila de infantes, neste pequeno bastión das Terras de Celanova, neste inspirador recanto de poetas onde reside “a gracia d' os homes, y-a fror y-a nata d' as mozas”.

xoves, 21 de xaneiro de 2016

O Pan de Carral e os Mártires da Liberdade


Dura memoria do camiño andado. 
A palmatoria cando marchaba a luz. 
Todas as nais na súplica.
Todas as nais varadas no horror. 
Toda a noite cavorco,
encofrado do medo, olmo de eclipse, 
seco taller de asfixia.

"Todos los ríos eran una sangre".

Quen peta á porta, mata.
Quen fala, ceiba a onda do perdido. 
Delata quen respira,
asina os papeis da esgazadura,
pon números anónimos nos mártires, 
pecha os ollos que seguen a mirar.

Quen alenta na felpa fusilada 
aínda escoita moi lonxe:
"Ora pro nobis, virgo clementísima. 
Ora pro nobis"
Manuel Álvarez Torneiro, Epicentro

Carral arrastra unha lenda negra, un loito recente, unha dor calada e inxusta que fica latexante no corazón e na memoria de moitos de nós. Non hai día nesta vila panadeira no que os seus veciños non lembren a inxustiza, a barbarie, a negra historia escrita con pólvora e sangue nas súas rúas, nas súas igrexas, nos muros e paredes de Carral. Non hai noite que non se escoiten, nesta nobre vila coruñesa, os pasos da desgraza, os laídos da carraxe, ousados berros de liberdade e resistencia acalados como puntos suspensivos. Non hai galego que se prece que non escoitase falar dos Mártires de Carral. 

Corría o funesto ano 1846 cando o xeneral e presidente Narváez instauraría un réxime ditatorial que provocaría importantes conflitos e desordes sociais no noso país. O 2 de abril dese mesmo ano nacería en Lugo un batallón progresista comandado polo coronel Miguel Solís e secundado polos estudantes de Compostela, no que tal vez fose o primeiro ton galeguista dunha rebelión contra a soberanía españolista, que disolvería a Deputación e o Consello Provincial. O día 15 dese mesmo mes constituiríase tamén a Xunta Superior do Reino de Galicia en Compostela, reclamando os dereitos e as liberdades abolidos, así como un trato máis xusto para Galiza. Así, baixo un berro de “Galegos: españois todos: Viva a raíña libre!, Viva a Constitución!, Fóra estranxeiros!, Abaixo o Ditador Narváez!, Abaixo o sistema tributario!” pronunciado polo coronel Solís, daría comezo a revolta. Mais non tardarían en chegar as tropas de Narváez á Galiza. O día 23 dese mesmo mes de abril daría comezo a batalla de Cacheiras en terras compostelás, onde as tropas do goberno central, moi superiores ás comandadas por Solís, sairían vitoriosas e mesmo chegarían a saquear os fogares de Compostela. O xeneral Miguel Solís refuxiaríase no mosteiro compostelán de San Martiño Pinario, mais entregaríase poucas horas despois. Tanto el como outros 11 compañeiros serían levados á Coruña o día 26 dese convulso mes de abril para seren xulgados, mais nesta cidade os sublevados tiñan moitos apoios e as tropas do goberno sabíano ben, polo que optarían por tenderlles unha trampa. Faríanlles un falso xuízo de camiño, nesta pequena vila de Carral, onde serían tamén condenados a morte. A compás dun ensanguentado solpor primaveral, aquel funesto serán do día 26 de abril do ano 1846, doce caraveis perderían os seus pétalos, doce estrelas finarían no firmamento, doce paxariños deixarían de cantar; os ecos do espanto non tardarían en chegar. O coronel Solís sería fusilado no adro da igrexa de Paleo, mentres que os seus restantes compañeiros serían tristemente asasinados na Fraga do Rei. Todos eles serían soterrados en caixas sen nomes, sen datas, sen referencias. Todo canto queda de memoria e corazón, todo canto queda daquel heroico sangue derramado nas rúas de Carral, é este monumento; erixido por iniciativa da Liga Galega da Coruña no ano 1904 e deseñado polo arquitecto galego Juan Álvarez Mendoza. Esta pétrea construción lembra os nomes dunha ducia de almas acaladas coa morte; doce almas que naceron pra ser libres e que morreron por liberar. 


Mais se por algo se distingue esta localidade coruñesa de Carral, amais de pola lenda negra que leva sobre das costas dende o fatídico 1846, é por ser unha das máis históricas e senlleiras vilas panadeiras do noso país. O de Carral é, ó igual que o de Cea, o de Ousá ou o de Carballo, un dos máis recoñecidos pans da Galiza. Son máis dunha vintena as panaderías que seguen a facer pan de Carral e a conservar unha tradición herdada de pais a fillos; xeración tras xeración. Unha mestura de tradición, elaboración artesá, cariño e materia prima local é parte do segredo que agocha este pan, cada vez máis demandado e coñecido. O de Carral é un pan de trigo que se adoita presentar en moletes ou en bolos de moño e que se caracteriza pola súa esponxosa miola e a súa codia crocante. A súa elaboración é completamente artesá e realizase seguindo os pasos que marca a sabedoría popular. Distínguese pola calidade dos cereais empregados, que historicamente medraban nas nutridas terras do Val de Barcia, e polo amasado a man. Tamén resulta bastante importante que o trigo sexa moído con pedras finas e o fermento se obteña dunha masa de fornadas anteriores. Outro dos distintivos deste pan é a súa cocción, que historicamente era cociñado en fornos de leña. 

Déixovos agora co “Berro en lembranza dos herois de Carral”, as sentidas verbas que o gran Xosé María Álvarez Blázquez, - alentado polo que sería posteriormente outro dos grandes mártires da liberdade, Alexandre Bóveda -, recitaría no 26º aniversario dos fusilamentos de Carral:

“Irmáns:

                    Eu vos invito pra a loita. De hoxe en diante prométovos deixar no oco de un albre o meu bagaxe inútei de poeta e ire con vosco a onde vos queirades. E non hemos loitar coma o coello que fuxe da raposa, non; eu sei ben que se o coello fincara os dentes nos fuciños do seu nemigo, tiña xá moito camiño andado pra gañar. Nos temos de dal-o peito, e se en derradeiro termo a raposa nos pilla, morramos co-a ideia de que cando nos xanta é car (sic) hemos tere bo celme.

                    Deitemos a pedra da nosa indiñazón na mansedume eistúpida dos illós e acendamos fachas nos osos dos bos de Carral. Eu sei de certo que os seus espritos andarán con nosco, latexarán a nosa veira e daránnos o bafo lene e balsamado do seu inmorredoiro amor a Galiza.

                    Eu ben sei que o esprito dos mártires de Carral está con nosco. Por iso non vos prego o minuto de silenzo que pol-os mortos se prega. Eu prégovos coma aos vivos, pois iles vivos están en vos, que vos poñades en pé.

                    Homes de Carral: ergueivos!”


mércores, 20 de xaneiro de 2016

O máxico verxel da Ponte Navea


“Carme do toxo famelgo no monte
E os ollos cansos da vaca pequena
Ti rapaza que nunca foches nena
Bebendo sudes no fondal da fonte.
Atadeira nas ceifas dun antronte
A vida mesma amósache a condena.
Ergueita segues na arriscada pena
Ollando a Terra máis alá da ponte”
Xosé Vázquez Pintor, Antoloxía poética

Hai recunchos neste noso país que semellan sacados do máxico mundo dos soños, enfeitizados pola beleza, polas lendas, pola paz e a serenidade, pequenos e marabillosos universos onde resulta inevitable soñar; lugares que nos atraen, que nos envolven, que nos seducen. Precisamente iso foi o que sentín cando coñecín o frondoso val do Río Navea e a súa senlleira ponte de orixe romana aló polas Terras de Trives, nas saias da Serra de Queixa, no indómito e xigantesco Macizo Central ourensán. Nunca denantes chegaría a maxinar que tras daquela Ponte Navea, localizada entre os concellos de A Pobra de Trives e San Xoán de Río, fose a descubrir semellante paraíso; un nutrido verxel que emerxe das ribeiras do Navea, unha ponte farta de historia e unha aldea silenciosa e orfa que me deixaría sen palabras. Descendín paseniño cara o curso do Navea por un esvaradío e apenas transitado sendeiro ateigado de follas, musgos e humidade. A cada paso iríame decatando da dimensión, da extraordinaria paz e beleza que semellaba reinar en todos e cada un dos recunchos que conforman este minúsculo e afastado lugar. Mais se por algo me acheguei até eiquí foi pra coñecer a verdadeira protagonista deste verxel, a súa histórica ponte.


Por este recuncho ourensán pasaba a importantísima Vía XVIII, tamén chamada Vía Nova i erixida baixo o mandato dos emperadores romanos Tito e Domiciano sobre do ano 80 despois de Cristo, que unía Asturica con Bracara. Para salvar o val do Navea erixiríase eiquí unha ponte de grandes dimensións, a primitiva, coa finalidade de que as tropas romanas circulasen comodamente. A actual Ponte Navea presenta un único arco apuntado, o cal semella evidenciar que sufriu importantes modificacións da súa estrutura orixinal durante a Idade Media. A ponte posúe 3,75 metros de ancho e uns aproximados 30 metros de lonxitude. O seu arco apuntado posúe uns 20 m de luz. Aló polo século XIX, concretamente no ano 1834, sairía á luz un granítico miliario romano que sería achado na porta dun alpendre e que posteriormente sería trasladado ó patio do Marqués de Trives. O miliario está dedicado ós citados emperadores Tito e Domiciano, crese que data da finalización da construción da Vía Nova e presenta a seguinte inscrición:

IMP . TITO CAES . DIVI
VESP . FIL VESPASIANO
AVG . PONT . MAX . TRIB

POT . VIII . IMP XVI P.P.

COS VIII.
CAES .DIVI . VESP . FIL . DOMITIANO
COS. VIII VIANOVA. AB . ASTURICA
C . CALP . RANT . QUIRINALE
VALFESTO . LEG . AVG . P.P.
M.P.



Eses vellos miliarios, eses sinais que noutrora marcaban distancias espaciais, hoxe son testemuños temporais que dan boa conta da pegada histórica que agochan estas terras. Canto mudaron os tempos, canto trocaron as cousas nesta pequena aldea, neste verxel silencioso i esquecido. Este máxico lugar, cos seus alpendres, cos seus rueiros e cos seus xa baleiros fogares, é unha importantísima mostra da arquitectura máis tradicional desta comarca ourensá das Terras de Trives. Mais se algo hai de máxico neste pequeno recuncho do Navea, se algo en verdade enfeitiza esta marabillosa paraxe, esa é a frondosa e viva fraga que envolve estas ribeiras, que avanza ceiba pero sabia, lenta pero imparable. Carballos, salgueiros, castiñeiros ou bidueiros son algúns dos nomes que reciben as máis sabias pantasmas que aínda habitan este lugar. E que dicir do Río Navea, o verdadeiro alento de vida deste verxel, que baixa instintivo procurando o seu encontro co Bibei. Precisamente sobre do curso deste río tivemos a sorte de coñecer anos atrás a Ponte Bibei, que tamén formaba parte desta antiga Vía Nova e ó igual que a Ponte Navea foi construída para salvar o desnivel do val, neste caso o do Bibei. A carón desta Ponte Bibei tiveramos a sorte de coñecer, e até palpar, uns cantos miliarios do antigo Imperio Romano. 


Denantes de abandonar esta aldea de ninguén, este anaquiño da vella Vía Nova, acharía unha pequena e antiga capela que posúe unha representación da Cruz de Malta nunha doela da porta principal. Trátase da Capela da Encarnación, e hai quen cre que a citada Cruz da Orden de Malta pode evidenciar a presenza dun antigo camiño de peregrinación cara Santiago, xa que esta orde se encargaba de vixiar e protexer o bo camiño dos peregrinos. Lisquei destoutro máxico recuncho galego cavilando no moito que foron cambiando as cousas en certos recunchos deste noso país e no moito que estes lugares nos achegan a outros tempos e sociedades. Fuxín paseniño logo de saborear as augas do Navea, escoitando o silencio, recendendo a pureza, acariñado por un ar preguizoso e, como diría o gran Xosé Vázquez Pintor; “ollando a Terra máis alá da ponte”.

martes, 19 de xaneiro de 2016

O cabazo muxián de San Martiño de Ozón


“Terra atravesada por nubes, ventos, corredoiras e ríos
que multiplican os reflexos sumerxidos e rasantes,
onte sobre os millerais, hoxe sobre prados verdes.
Terra alegre e xuvenil; anterga e feminina.
Os teus ríos con seus pequenos afluentes deseñan
á flor do chau seus delicados meandros e o seu
val coma unha manta feita de retallos, definen
a corredoira do hórreo desta terra galega”
Manuel Diz Ramos, Poemas na emigración

Esta teima miña de procurar os hórreos máis grandes do chan galiciano, de sumar pares de pés e tornarratos, levaríame unha húmida tarde de sábado a internarme na cara máis gandeira e agrícola do concello coruñés de Muxía; o seu interior. Desta volta sentín a necesidade de coñecer un enorme cabazo do século XVIII que posúe 22 pares de pés, uns aproximados 27 metros de lonxitude, e que se localiza na parroquia muxiá de San Martiño de Ozón. Este é, sen lugar a dúbidas, un dos meirandes hórreos deste noso país, tralos de O Araño, que suma 37 metros de lonxitude pero que carece de pés, os 36 e medio do de Lira ou os 35 metros do de Santa Columba. Ó igual que os anteriores, este hórreo de Ozón pertenceu á Igrexa, en concreto á comunidade monástica que habitaba o Mosteiro de San Martiño de Ozón. Somentes eles podían ateigar de millo estes xigantescos cabazos. Este impresionante hórreo da Costa da Morte, ó igual que os seus veciños de Lira e de Santa Columba, presenta unha marcada tipoloxía “fisterrá” e, curiosamente, posúe o mesmo número de pés; un total de 22 pares. 


Componse dunha cámara granítica, con teitume a dúas augas cuberta de tella do país, sustentada por 44 pétreos piares e tornarratos circulares. Tratándose dun elemento que conforma a típica casa reitoral galega, sorprende a ausencia dunha crus na teitume, que remata con pináculos nos beirados. Malia ser un dos meirandes hórreos da Galiza, este cabazo muxián non ostenta nin a lonxitude nin a distinción da que gozan os anteriormente citados hórreos de Lira, Santa Columba ou O Araño. Mais as súas dimensións, os seus 27 metros de lonxitude e os seus 22 pares de pés serven pra dar boa conta do poder e da medida do control que esta comunidade monástica de Ozón exercía sobre da produción agraria. Lisquei de San Martiño de Ozón baixo da chuvia miúda, coa satisfacción de coñecer estoutro monumental cabazo e coa mente posta agora, non tanto nas diferenzas que gardan estes tres hórreos veciños da Costa da Morte senón máis ben nas coincidencias que os emparellan; neses mesmos 22 pares de pés. Neses pares de pés cos que até non fai moito se adoitaban medir este tipo de construcións. 

luns, 18 de xaneiro de 2016

O valdeorrés Pazo de Arnado


“Nomes da veira do Sil
de antergo e de nobre alamio:
Val de Afreixo, Val de Godo,
a Pena da Moura, o Castro,
Porto Mourisco, Baxeles,
Córgomo, Castelo, Arnado,
Outarelo, Millarouso,
Portela, Cesures, Arcos...
Nomes, nomes de Valdeorras,
¡doce e sonoroso canto!”
Florencio Delgado Gurriarán, Cantarenas

Canto máis coñezo esta nosa fraga inmensa chamada Galiza máis me sorprende e fascina, máis a comprendo e admiro; máis galego me sinto. Non fai moito que decidín perderme por uns días nas avermelladas terras de Valdeorras, por antr’as ribeiras dun Sil sereno que nutre cepas herdadas d’outrora. Durante a miña curta estadía nesta histórica e fermosa comarca ourensá, que abrangue os concellos de A Rúa, O Bolo, Petín, Larouco, Rubiá, A Veiga, O Barco, Carballeda e Vilamartín de Valdeorras, descubriría recunchos máxicos e de infinda beleza que me amosarían a faciana máis histórica e lendaria desta antiga terra de Gigurros e Calubrigensis. Achegueime ó leito do Sil no Concello de Vilamartín de Valdeorras e acompañei o seu curso até a parroquia de San Clemente de Arnado para tratar de achar un impresionante pazo con aires de fortaleza coñecido por Torre Penelas ou Pazo de Arnado. “Nomes, nomes de Valdeorras, ¡doce e sonoroso canto!”.


Atopei Arnado, coma tantas outras aldeas valdeorresas, arrodeada de escuras e centenarias cepas que emerxían da terra, vermella e seca, coma robustas e garridas extremidades. Nas súas estreitas rúas respirábase paz e tranquilidade. Atravesei o lugar tratando de pasar desapercibido e non tardaría en atopar o pazo procurado, que se localiza nun dos extremos da aldea e á beira mesma do Río Sil. 

Fiquei francamente abraiado e até un chisco arrepiado ante aquel impoñente edificio gris e tenebroso, asolagado polo tempo e polas hedras, que carecía de portas e ventás tralas que agochar a escuridade da ruína e as pantasmas dun pasado recente. Esta Torre Penelas é unha propiedade privada e non están permitidas as visitas ó seu interior; hoxe baleiro, escuro e ruinoso. Atravesei o edificio polo pasadizo en bóveda de canón que se abre baixo os seus pés, un dos dous accesos á aldea, para contemplar as cada cal máis soberbias faces desta Torre Penelas, deste lúgubre e fachendoso pazo. 

Este impoñente pazo ameado, de planta rectangular i erixido en cachotería de negra lousa valdeorresa, foi mandado construír por Pedro Sanxurxo a comezos do século XIX, aproveitando a estrutura do edificio dun antigo mosteiro da Orde de Santiago. O edificio consta de dúas torres nos extremos, as de meirandes dimensións, e unha terceira máis pequena ós seus pés; coroadas todas elas por ameas pentagonais con baleiros en forma de cruz. O corpo central deste pazo fachendoso ten dous andares e fica cuberto por unha lousada teitume a dúas augas. Este pazo posúe ademais unha capela que imita ó románico e que, curiosamente, atesoura dúas portas. Unha desas portas dá acceso ós veciños dende o exterior e a outra daría acceso ós señores do pazo dende o interior, de non ser porque esta Torre Penelas, este monumental pazo de Arnado, nunca chegou a rematarse. 


A curta pero curiosa historia deste pazo valdeorrés lembroume, inevitablemente, á visita que fixera ó Sanatorio de tuberculosos do Paraxón, no concello coruñés de Cesuras. Ámbolos dous edificios serían proxectados e practicamente executados pero nunca chegarían a rematarse nin a abrir as súas portas. Ámbolos dous semellaban agochar tamén, nas súas entrañas, unha mesma mestura de baleiro, escuridade, silencio e ruína; unha aura eterna de infortunio. 

mércores, 6 de xaneiro de 2016

Os trazos da Laxe Escrita


“Estou como escrita, amor, no fundo dos versos fluídos
que afastados nacen nos astros para chegar a ti, ao sangue,
a saliva, o seme, para brotar nas horas en que non nos vemos,
e facer espiñas baixo as rosas ainda non nacidas.
Dor, amor, dor de ti, do que xa se dixo, do que todos
os humanos damos en ser cando non somos nada
cando o riso se enguedella no fundo do ventre
e quere anoar-se, temperán, á soga da mandrágora.
Que estás e non estás, esa cualidade divina de existires
está escrita en min que estou escrita no pasado, en versos
de recoñecimento, de traxédia feita carne, ditirambo, coro,
convocando-te para poder sobreviver ao destino de non ver-te”
Luísa Villalta, Apresados sen presa

Hai linguaxes que disque nos afastan, que nos separan e limitan; que vetan o camiño do ser humano no espazo e no tempo. Hai outras, disque universais, que conseguiron unir a sociedades de distintos tempos, orixes e falas. A arte, - esa infinda e atemporal mestura de linguaxes que nos obriga, inherente e irremediablemente, a intuír e cavilar, a sentir e comunicar, a coñecer e comprender -, foi a canle perfecta para achar un código común entre xentes de distintos tempos e lugares; para encontrármonos. Este noso país posúe un infindo legado artístico, unha rica linguaxe milenaria gravada en fría pedra e legada dos nosos máis primitivos devanceiros. Mais a mensaxe que agochan esas primitivas expresións artísticas segue a ser todo un misterio para arqueólogos, historiadores, investigadores e afeccionados á arte rupestre. Tanto na meirande parte das representacións artísticas milenarias gravadas nas laxas do noso país como nas dos territorios veciños adoitan presentarse certas similitudes que se repiten e que os emparellan, sobre todo no plano temporal; como as formacións de círculos concéntricos ou as cazoliñas. Non está clara a función destas dinámicas representacións; seguen a ser froito de numerosas teorías e interpretacións. 


Por outra banda, noutras moitas estacións rupestres semella evidenciarse de xeito máis claro, con trazos máis elementais e intuitivos, a representación de cérvidos, e outros cuadrúpedes, ou gravados de trazos cruciformes que representan de xeito evidente a fisionomía humana. Este segundo tipo de representación típica resulta máis reveladora de cara á súa interpretación, estudo e datación. En boa parte, pola etapa temporal na que deberon ser realizados e a profundidade e grosor que adoitan presentar os sucos; máis finos e profundos. Nos montes do Concello de Carnota existen interesantes mostras deste legado milenario, desta linguaxe elemental e artística, atemporal e universal, como o petróglifo das Laxiñas, o do Filladuiro ou o da Laxe Escrita ou Laxe da Escrita, que se localiza nos montes da parroquia de Santa Columba e que foi descuberta  por un grupo de escolares na década dos 80. Esta Laxe Escrita atesoura gravados de diferentes épocas, de distintas sociedades. Sucos curvos e rectos, estáticos e dinámicos, de distintos motivos e grosores.


Amais dos típicos círculos concéntricos e coviñas, posiblemente os máis antigos, na Laxe da Escrita poden apreciarse numerosas representacións cruciformes de difícil interpretación e unha serie de trazos rectos que semellan representar, de xeito claro i evidente, un conxunto de navíos veleiros de varios mastros que, segundo os estudosos, poden ter a súa orixe no período Alto Medieval. Mais, aínda no hipotético caso de que soubésemos a ciencia certa que estes gravados representan a navíos veleiros, o lóxico sería que nos preguntásemos qué sentido terían para aquelas sociedades e porqué inmortalizalos. Unha hipótese optimista podería vinculalos ós posibles intercambios comerciais con outros pobos e culturas distantes. Unha hipótese máis pesimista que se podería barallar sería a de que se executase ca fin de alertar das posibles intrusións de embarcacións piratas ou inimigas na ría que se abría baixo dos seus pés. 


O certo é que nesta laxa hai moito máis escrito, hai unha longa historia que se remonta ás nosas orixes, unha linguaxe escrita por distintas mans que se mantivo viva ó longo dos séculos e que nos conecta no plano espacial co territorio dos nosos máis primitivos devanceiros, co seu xeito de vivir e de transmitir, e mesmo coas súas posibles inquedanzas. 

luns, 4 de xaneiro de 2016

A Merca, o maior conxunto de canastros do país


“En Freixo hoxe a traizón pode chamarse
pérola, xoia, alfaia, patriotismo,
un milleiro cincocentas moedas,
canastro acugulado de semente,
alboio de ouro e vida”
Vítor Vaqueiro, Informe da gavilla

Logo de ter descuberto, - froito dunha chea de viaxes sen rumbo establecido, amparados somentes polos vieiros do destino-, algún que outro conxunto de hórreos e canastros en numerosas poboacións da provincia de ourensá, como os de Quins ou os de Barroso; decidín viaxar de novo cara as históricas terras do ouro para tratar de coñecer desta volta un dos conxuntos etnográficos máis senlleiros do chan galiciano, os canastros da Merca. Digo isto porque no vello Campo da Feira deste pequeno concello ourensán consérvase, nada máis e nada menos que un total de 34 canastros que conforman o meirande conxunto de hórreos do noso país e o segundo máis grande da vella Europa. Albiscaría aquela agrupación de avermellados canastros ó pouco de interneime, paseniño e sen perturbar a paz e harmonía que se respiraba no lugar, na parroquia de Santa María da Merca. 


Ante min tiña aquela sobrada trintena de canastros de idénticas características e proporcións que semellaban ficar dispostos en ringleiras paralelas e orientados cara a mesma dirección, desafiando a notable pendente do terreo no que se localizan. Estas pequenas construcións de pedra e madeira ocupan un lugar predominante nesta parroquia ourensá. Son, sen dúbida, parte da esencia deste recuncho agrícola das Terras de Celanova e na actualidade seguen a ser tan necesarios coma nos máis escuros e miserentos tempos que vén de vivir este noso país. A meirande parte destes canastros responden a unha mesma tipoloxía que se compón de cámaras de madeira rectangulares con portas á fronte, pés e tornarratos de pedra e teitumes a dúas augas cubertas de tella do país, agás tres deles; que presentan unha estrutura mixta de pedra e madeira. Ó contrario que na meirande parte dos conxuntos galegos, carece de eira e semella que a localización e a orientación dos canastros estivo ben estudada denantes da súa construción. 


A historia dos canastros da Merca, do meirande conxunto de hórreos do noso país, comeza a mediados do século XX, concretamente na década dos 70, tempo no que os veciños acordan co concello instalar os seus canastros nun Campo da Feira que ficaba sen actividade e que xa non cumpría a súa fin, en parte pola decadencia que foran sufrindo as feiras. Os veciños procuraron este céntrico e desnivelado lugar e dispuxeron os canastros na mesma dirección co obxectivo de procurar unha ventilación máis propicia para a conservación do cereal almacenado. A pesares de que este Campo da Feira é un espazo público e comunal, os canastros son privados e pertencen ós diferentes veciños do lugar, que son os que os conservan e os que os seguen a manter con vida. A práctica totalidade dos canastros serían recentemente rehabilitados agás un deles, do que tan somentes quedan os piares. 


Este conxunto da Merca non é somentes a meirande concentración de hórreos da Galiza, senón tamén do Estado español e o segundo de Europa; somentes superado polos 62 canastros da localidade portuguesa de Lindoso. No noso país temos conxuntos similares, como o de Combarro, que conta cuns 30 hórreos, ou os canastros de Barroso, no Concello de Avión; que suman un total de 29. Tamén tiveramos a sorte de coñecer os 15 exemplares de Quins, no Concello de Melón. Logo coñecer estoutros canastros da Merca, os meus pasos diríxense agora cara outros dous conxuntos etnográficos ourensáns que, a pesares de non seren concentracións tan grandes como as anteriormente citadas, posúen unha historia e unha fermosura que os fai únicos e inigualables; os Hórreos de Cendós e os de Paredes. 

domingo, 3 de xaneiro de 2016

O mosteiro primixenio de San Pedro de Rocas


“Dend' a alta campana
Cay inda en anélos
A forte cadea
Con triste bambeo.
Cando á posta d'o sol, d'as montanas
Azóutana os ventos,
Unha serpe arromeda encantada
Que gard' as rüinas fungando e tecendo.         
Os pelos de punta
N'a mau c'un coitelo,
Co'a sangue lixado
D'os probes viaxeiros,
Tempos houbo en q' aquí buscar viña
Seguro y-achego
O ladron d'os camiños, q'os frades
Q' a Praga queimaban, en salvo puxeron.                
De monxe vestido
Com' éles o reo,
De réprobo á santo
Pasóu n'un dia mesmo;
E, d'a gorxa que ser debería
Tallada n'un cepo,
A pauliña saíu qu' escomulga
Ó insine Colombo y-ó gran Galileo”.
Manuel Curros Enríquez, Aires d’a miña terra

Este pasado Nadal quixen despedir o ano reencontrándome comigo mesmo, perdéndome unha vez máis polas intransitábeis corredoiras que conducen a pasados incertos, remotos; a universos esquecidos e maxinados que aínda latexan neste noso humilde e histórico país. Andaba na procura de voces corais acaladas polo tempo, de oracións murmuradas e taciturnas esfumadas coma incenso; recunchos máxicos, solitarios e menciñeiros dos que pouco se adoita falar. Naufraguei en fragas milenarias, en verxeis de fe i espranza, baixo sacros altares de pedra, baixo espadanas sen campás adurmiñadas por musgos verdescentes. Nesta miña última viaxe ó corazón da descoñecida e cada vez máis solitaria provincia ourensá, quixen procurar outro mosteiro da Ribeira Sacra, mais desta volta non sería un mosteiro máis; sería o mosteiro máis antigo do noso país e da Península Ibérica. Detívenme ante o pai dos mosteiros galegos, de fronte á igrexa rupestre de San Pedro de Rocas, logo de bicar o sacro chan deste lendario santuario de pedras. 


Este antigo Mosteiro de San Pedro de Rocas i esta súa igrexa, escavada das entrañas da fría pedra do monte Barbeirón, é o conxunto monacal máis vello da Galiza e da Península Ibérica, conservando boa parte da súa estrutura inicial; as covas rabuñadas na rocha que albergaron a capela e a cabeceira desta igrexa rupestre e medieval. Este impresionante conxunto de San Pedro de Rocas foi declarado Monumento Histórico-Artístico no ano 1923. Nos nosos días fica pechado ó culto pero acolle un interesante museo e un centro de interpretación sobre da vida monacal na Ribeira Sacra. Segundo semella testemuñar unha antiga lápida fundacional achada na igrexa deste pai dos mosteiros galegos, cinco eremitas de nomes Eufrasio, Eusanio, Quinedio, Eatio e Flavio, herdarían algún tipo de ben no ano 573 que propiciaría o seu asentamento neste recuncho da Ribeira Sacra que non está bañado de xeito directo polas augas do Sil, como si o están a meirande parte dos mosteiros veciños situados nestas fermosas terras. A susodita lápida atópase nos nosos días no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, e nela pódese ler o seguinte: “HEREDITAS:N EVFRAXI:EVSANI: QVINEDI:EATI:FLAVI: RVVE:ERA.dªCXªI”. 


O conxunto monacal de San Pedro de Rocas está formado pola casa reitoral, que data do século XVII e que actualmente alberga a sede do centro de interpretación, a impresionante igrexa do século XII e un antigo cemiterio do século XIX. Na beira esquerda da rochosa igrexa eríxese tamén a súa singular e non menos sorprendente espadana campanil sobre dun petouto granítico baixo do cal se abre un acceso natural cara o cemiterio. Ó igual que a meirande parte dos mosteiros da Ribeira Sacra, este de San Pedro de Rocas tamén está vinculado ó comezo do cristianismo na Galiza, ás primeiras comunidades de eremitas que acharon refuxio nestas plácidas, fermosas e ricas terras galegas. Eiquí, ademais, semella evidenciarse de xeito notable ese paso da solitaria vida eremítica á comunitaria vida monacal. Crese que a fundación deste mosteiro está ligado á figura do evanxelizador Martín de Braga durante o curto reinado suevo. 


Segundo semella contar a súa historia, a comezos do século VIII o mosteiro sería abandonado polos monxes ante os ataques que sufriría por parte dos musulmáns. Contan que no século IX, o cabaleiro Xemodus redescubre este mosteiro entre a maleza namentres cazaba e decide establecerse nel, sendo nomeado abade polos seus compañeiros. Non se sabe con certeza se este feito se trata dunha lenda ou da realidade, mais o certo é que existe constancia da existencia de Xemodus, que figura no privilexio que Alfonso V concede ó mosteiro no ano 1007. Tempo despois, Afonso III, O Magno, implantaría a regra beneditina e dotaría ó cenobio de grandes doazóns que os seus sucesores, incluído Afonso V, darían continuidade e mesmo aumentarían. A partires do século XI, tres incendios irían danando e até propiciando a fuxida definitiva dos monxes. 

O primeiro, no século XI, destruiría boa parte do mosteiro, que sería reconstruído coa colaboración do Abade Aloito e a comunidade de Celanova. O segundo sería aló polo ano 1640, e destruiría por completo a estrutura do edificio monacal, sendo substituído novamente co aspecto que presenta na actualidade, pasando a ser casa reitoral coa fuxida dos monxes. Trala desamortización de Mendizábal, no ano 1836, o mosteiro convértese en parroquia, mais a comezos do século XX tería que pechar polos derrubamentos que se estaban a producir e por ser pasto das chamas por terceira vez na súa historia. Posteriormente sería cedido á “Cidade dos Muchachos de Bemposta”. San Pedro de Rocas estivo inicialmente vencellado ó Mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil, mais aló polo século XV pasaría a depender do Mosteiro de Celanova.

Interneime na igrexa do século XII, rabuñada da rocha, e achei tanto á miña esquerda como á miña dereita, uns cantos sepulcros e tumbas antropomorfas de distintas épocas. Segundo contan, no interior da igrexa adoitaban ser soterrados os abades e os nobres. Contan tamén que cada un dos abades debía cavar a súa propia tumba como acto de reflexión. A igrexa posúe tres naves, ou capelas, separadas por arcos soportados por columnas solapadas e chapiteis labrados na fría rocha granítica deste antigo, escuro e sacro coveiro. Na capela central consérvase o altar e un cristo románico, e a capela da dereita estaba dedicada a Santo Antonio Abad. Ó saír do santuario acharía, entre a casa reitoral e a igrexa, un total de oito tumbas antropomórficas cavadas na rocha do chan. Todas estaban orientadas cara o suroeste e o oeste, agás unha delas que fica orientada cara o sur e o norte. Todas posúen un rebaixe para o encaixe da lápida sepulcral e agora semellan espellos de auga onde somentes semellan finar as secas follas dos carballos. 


Detiven os meus pasos baixo do campanario, baixo da mole granítica que sustenta a espadana de dous ocos a uns 14 metros de altura. Este impresionante e singular campanario foi construído no século XV por Gonzalo de Penalva. Pasei baixo daquel arco rochoso onde se asenta o campanario e achei o antigo cemiterio, no que tan somentes queda un conxunto de seis nichos abertos. Neste espazo situábanse as dependencias do conxunto monacal medieval. A carón mesmo da entrada deste cemiterio comeza un sendeiro que conduce até a Fonte de San Bieito. Segundo contan os máis vellos, as súas augas sandaban as verrugas. Logo de ollar aquel campanario, de achar o meu rostro no espello daquelas tumbas e de bicar aquel sacro chan, abandonei este antiquísimo lugar de culto galego a compás do paso vagaroso dos abades, co silencio e a soidade dos eremitas, e maxinando o nacemento dunha primitiva comunidade monacal.