sábado, 23 de abril de 2016

A histórica e fronteiriza Ponte Abea


“Mandaronm'a coller rosas 
n'a beira d'o rio Ulla
e, tan bonita-l-as vin,
que collera unha por unha.
Mercedes doum'unha dália,
Esperanza unha camelia,
Eusebia doum'un xasmin;
gardarei a flor d'Eusebia.
Eu non sei que tes n'os ollos
que, se me miras, ti matas;
mátasme, se pra min rís;
mátasme, cando me falas.
Deseára de te ver
trinta dias cada més;
cada semana, seu día,
e cada día, unha ves.
¡Ay! qué sempre que te vexo
o corazón se m'arraya!
O día que non te falo
todo é tristura nä alma
Marcial Valladares, Cantigueiro popular

Pouco despois de coñecer a Ponte Ledesma, aquel antergo vieiro sobre do Ulla que une dúas provincias, dous concellos e dúas parroquias, trataría de procurar outra ponte veciña e semellante no lugar de Pontevea, na ribeira da parroquia de Reis, no concello coruñés de Teo. Desta volta achegaríame até a senlleira Ponte Abea, unha impoñente ponte medieval que se ergue sobre do leito do Ulla e que une as provincias de A Coruña e Pontevedra e os concellos de Teo e A Estrada. Esta ponte, ó igual que a Ponte Ledesma, foi durante centos de anos a única vía de acceso a Compostela dende as terras de arredor. A Ponte Abea presenta media ducia de arcos con bóvedas oxivais de transición do románico ao gótico, tres semicirculares e outros tres lixeiramente apuntados, apoiados sobre de cinco enormes piares con vértices triangulares augas arriba e trapezoidais augas abaixo. Descoñécese con certeza a orixe desta ponte, mais os historiadores semellan situala entrámbolos séculos XIV e XV, posiblemente erixida sobre doutra máis anterga; a bo seguro que romana. 


Aquela ponte romana orixinal, sobre da que se erixiría a actual ponte no Medievo, formaría parte da Vía XIX do Itinerario de Antonino. Esta vía, que unía Bracara Augusta con Lucus Augusti, logo de pasar por Aquis Celenis, a actual Caldas de Reis, atravesaría o curso do Ulla por estas terras de Pontevea, coñecida nos tempos de Augusto polo nome de Pons Vellegia. Segundo semellan testemuñar os primeiros documentos que citan a Ponte Abea a comezos do século XVI, esta antiga ponte viviría os meirandes acontecementos históricos do val do Río Ulla. Durante boa parte do século XX foi parte do trazado da antiga estrada comarcal que unía A Estrada con Santiago de Compostela, sendo o único acceso para achegarse á capital. Este feito ocasionou numerosos problemas para o transporte de mercadorías e para os vehículos de meirandes dimensións, dado que a ponte era demasiado estreita. Nembargantes, a partires do ano 1980 inauguraríase un novo viaduto que daría solución a estes problemas. 


Nos nosos días a Ponte Abea fica en paz e tranquilidade, sendo o seu treito somentes empregado polos veciños para camiñar, para pescar, para ollar dende o alto as meirandes crecidas do Ulla; outra das sacras arterias divisorias deste noso húmido e verdescente país. 

xoves, 21 de abril de 2016

Os segredos do Castro de A Subidá


“Os camiños brancos
po-la mare van,
os camiños pretos
debaixo do chan.
Fuxindo van os mascatos
pra illa de San Martín,
a galerna ven por fora
mariñeiro de Marín.
Brúa a noite,
ferve o mar,
ruxe o ceo,
manda o ár.
Xa fuxin d-aldeia
onde tiña o lar…
¡Ven caracoliño
pra sentir o mar!”
Mª do Carme Kruckenberg, Obra poética case completa: 1953-1999

Deixei tras de min o Castro de Castrolandín, no Concello de Cuntis, para procurar agora outra cidadela castrexa, rabuñada das terras pontevedresas, que se localiza na ladeira dun outeiro do Concello de Marín; non moi lonxe, monte arriba, dos senlleiros Petróglifos de Mogor. Moi preto de ambos localízase tamén un dos poucos menhires que aínda sobreviven neste noso húmido e verdescente país; o menhir de Currás. Marín é, coma tantos outros municipios da provincia de Pontevedra, unha alfaia de achados megalíticos, unha terra de sacros outeiros onde hoxe remanecen castros, petróglifos, necrópoles e menhires. Desta volta andaba na procura do pequeno Castro de A Subidá, localizado no Alto da Porteliña, entre as parroquias de San Xián e San Xurxo de Mogor. Ascendín paseniño o outeiro, que me conduciría dende a Escola Naval Militar de Marín até o devandito Alto da Porteliña, seguindo os claros e abondosos indicadores que existen ó longo deste treito. A medida que ía ascendendo decataríame da inmellorable panorámica que se albiscaba da vila e do porto de Marín dende este outeiro dos nosos devanceiros. Achei os muros do Castro de A Subidá unha mañá calquera, aproveitando o repentino refulxir dun sol que non acostumaba deixarse ver, neste abril de refraneiro. 


O nome destoutro castro pontevedrés, “A Subidá” ou “A Sividá”, semella derivar do latín “civitatem”, en clara referencia á cidade castrexa que se establecería neste impoñente outeiro da actual vila de Marín entre os séculos IX denantes de Cristo e I ou II despois de Cristo. Os habitantes deste castro terían que construír terrazas a distintas alturas para salvar a forte pendente do outeiro denantes de erixiren os seus fogares, que ficarían arrodeados por murallas. Os vestixios que hoxe fican desenterrados destoutro outeiro pontevedrés representan tan somentes o 1% da superficie total do castro e pertencen ás primeiras fiadas dunhas estruturas que serían erixidas e habitadas entrámbolos séculos I denantes de Cristo e I despois de Cristo. Durante os traballos arqueolóxicos, levados a cabo no ano 2011, serían achados numerosos restos que nos achegan ó xeito de vivir daqueles nosos devanceiros, tan afastados de nós no tempo pero tan preto de nós no espazo. 


Por unha banda serían achados numerosos restos óseos de vacas, porcos, cabalos, ovellas e cabras; o que denota que aqueles habitantes xa criaban animais para o seu autoconsumo, aínda que non se descarta que algunha das mostras atopadas pertencese tamén a pezas de caza.  Por outra banda tamén serían achados pequenos e numerosos muíños de pedra de dous tipos, uns de morfoloxía circular e outros naviculares; estes últimos son os máis antigos. Estes utensilios eran imprescindibles na vida cotiá dos nosos devanceiros para realizar a moenda do cereal así como doutros moitos froitos da fraga como landras ou abelás. Tamén serían achados numerosos fragmentos de olas, cazolas e vaixelas queimadas, así como ánforas procedentes do intercambio mercantil que estes castrexos tiñan con outras civilizacións, ó igual que Neixón e outros castros costeiros. Mais destaca, entre os achados, a presenza de até cinco cuncheiros nos arredores do castro. Nas escavacións do ano 2011 sería escavado un deste cuncheiros e nel acharíanse cunchas de mexillóns, de ostras, de lapas, de ameixas e de caramuxas. Estes cuncheiros fálannos da importancia que terían estes froitos do mar, ó igual que os da fraga, na dieta dos nosos devanceiros. 


Crese que as tres estruturas circulares que hoxe se poden ver tralos traballos arqueolóxicos poida que formasen parte dunha mesma unidade doméstica: unha delas serviría de vivenda, outra de almacén e unha terceira de uso descoñecido; quen sabe se pra gardalos animais. O pavimento interior das construcións sería de xabre e no exterior, de terra e de pedra. Logo de contemplar estoutro castro pontevedrés, estoutra cidá castrexa desenterrada antonte neste outeiro de Marín, lisquei do chan dos devanceiros, ou como diría Mª do Carme Kruckenberg, “Xa fuxin d-aldeia onde tiña o lar…” a estirpe primixenia dunha parte do noso ser.

sábado, 16 de abril de 2016

A estradense Torre de Guimarei


“Amiga coma torre universal de antes do acougo, 
fonte de adorar amor e armarse en madas.
Alegre coma a folla de vivir
que temos desterrada da epiderme.
Irmá nunha batalla contra quen tripa na neve e esbarranca
o tafo mineral dunha cidade amada”
X. Antón L. Dobao, Contraantoloxía de Textos Exiliados

Nunha das últimas viaxes que tería o pracer de realizar polos infindos vieiros do sempre verdescente chan galiciano, tería a oportunidade de coñecer outra torre que agoniza e a historia dunha fachendosa fortaleza que somentes esta torre semella testemuñar. A torre da que agora vos falo non semella posuír o recoñecemento do que gozan outras torres do país de semellantes dimensións e antigüidade. Desta volta quixen achegarme até o lugar de A Torre, na parroquia estradense de San Xiao de Guimarei. Alí agardaba atopar a descoñecida Torre de Guimarei, unha torre medieval de planta cadrada que data do século XII e que agoniza baixo dun manto de hedras e matogueiras, esquecida e ignorada por moitos de nós. Nada máis chegar ó lugar puiden albiscar a carón da estrada a monumental silueta desta torre, mais non puiden achar carteis nin paneis informativos, nin tan sequera indicadores que alertasen ó visitante da pétrea protagonista deste pequeno lugar estradense denominado “A Torre”. O único cartel que puiden albiscar nunha porta de acceso ós dominios da torre semellaba escrito nunha táboa de madeira por algún veciño e rezaba a seguinte mensaxe: “Atención. Perigo. Risco de derrubamento”. 


A Torre de Guimarei, duns seis metros e medio de cada lado e uns aproximados 10 metros de altura, i erixida posiblemente durante o século XII, é o único vestixio que aínda testemuña unha fortaleza medieval que sería derrubada durante o século XV, como tantas outras, froito das Revoltas Irmandiñas. Pouco se sabe con certeza, amais da súa longa estadía de ruína e abandono vivida despois do século XV, da historia daquela fortaleza orixinal. O caos da ruína e po da batalla borrarían pra sempre a estela histórica daquel castelo medieval; agás a súa torre. Mais a partires do século XVII, esta torre e a súa contorna comezarían a vivir unha segunda etapa. Logo dos anos, e dos danos ocasionados polos Irmandiños, chegaría a erixirse un pazo de estilo barroco e de planta cuadrangular a carón mesmo da torre. O primeiro propietario daquel pazo sería Villar de Payo Muñiz. Aquel pazo, do que hoxe somentes se conservan as ruínas, presentábase como unha pétrea edificación dun único andar e teitos abovedados. Sobre da súa porta principal atópase o escudo de armas dos Villar. Este escudo está ligado á figura de Luís Francisco Mosquera, Villar e Aranda, o terceiro marqués de Aranda de Quintanilla e o terceiro tamén de Guimarey, amais de ser cabaleiro da Real e Distinguida Orde de Carlos III e membro do Consello Real e Supremo de Indias. Outra batalla, desta volta co lume, remataría por ateigar este pazo de silencio e abandono.


Achegueime até aquela torre, declarada Ben de Interese Cultural no ano 1949, até aquela atalaia danada que resiste, xa dende o século XII, as batallas, a ruína, os incendios, o avance insaciable dos anos e das hedras. A Torre de Guimarei, que atesouraba orixinalmente tres andares, érguese sobre dun afloramento rochoso que a erixe sobre das verdescentes pradarías que a circundan. Hoxe somentes se poden albiscar, a través das estreitas xanelas que atesoura, as ramaxes e raigames da mal chamada maleza. Aló no alto, naqueles vértices que se manteñen como nos seus mellores días, consérvanse dous impoñentes e pétreos canóns que semellan desafiar, pese á agonía, a todo aquel que ouse perturbar estas terras xa fartas de batallas e de ruínas. 

xoves, 14 de abril de 2016

As bestas, sentinelas do Castro de Castrolandín


“Estampida de equinos de mercurio
en tempo estraño de recordo abisal,
cando a poesía ten por fin
que cada cal persista na súa natureza,
cabalos, cabalos, cabalos, cabalos,
eguas como furias felices a galope, 
bestas correndo núas en todas as direccións
cara á unidade onde os sexos se confunden,
eguas voadoras de vapor azul
sobre fugaces hipocampos flotantes,
primordiais cabaleiras hermafroditas
montando a cicatriz aberta en vulva
dos cabalos andróxinos,
cuadrúpedes conxugando verbos 
indicibles máis alá do amor
percorrido por un cabalo preso
en quince mil eguas libres,
por milleiros de poldras e de poldros
saíndo en vórtice da cova 
do clítoris piafante en plenitude
máis aló do couto,
máis alén do curro,
máis alá do castro”
Claudio Rodríguez Fer, Terra extrema de radiación amorosa

Xa facía tempo que non tiña o pracer de visitar e coñecer un de tantos castros espallados ó longo e ó ancho da provincia do Lérez. Dende aquelas inesquecíbeis viaxes nas que tiven a oportunidade de descubrir os meirandes segredos do Castro de Santa Trega, o de Troña ou o da Lanzada, que visitei este pasado verán, non volvín a percorrer os pétreos e desenterrados fogares dos nosos devanceiros por antr’estas terras pontevedresas. Desta volta quixen achegarme até a parroquia de Santa María de Cuntis, i en concreto até o lugar de Castrolandín. Estas terras fican ateigadas de xacementos arqueolóxicos, de dolmens, de castros, de petróglifos...; son terras de longa historia somerxida.  


Logo de ascender o elevado outeiro onde se localiza unha das cidadelas castrexas máis recentemente estudadas i escavadas do noso país, a de Castrolandín, albiscaría dende o alto das súas murallas, como diría o gran Claudio Rodríguez Fer; “cabalos, cabalos, cabalos, cabalos” que semellaban vixiar os pequenos fogares castrexos recuperados e manter a liña a herba verdescente que medra no Chan do Castro. Comezaría a camiñar por estoutro castro pontevedrés, que tivo un período de ocupación que vai do século IX denantes de Cristo ó I despois de Cristo, marabillado pola vertixinosa paisaxe que se divisa dende este outeiro dos montes de Castrolandín, dende este amplo miradoiro natural, dende estoutro antigo fogar dos devanceiros.


Este poboado fortificado de Castrolandín, polo que parece, ten as súas orixes aló polo século IX denantes de Cristo, e por aquel entón as vivendas serían erixidas con materiais orgánicos como madeira, palla, adobes; conformando pequenas cabanas. Sería co paso das centurias cando comezarían a erixirse as primeiras construcións de pedra e de planta máis ou menos circular. Co paso do tempo chegarían os romanos, e con eles, as vivendas de planta cuadrangular. Poida que os tempos máis ledos deste castro tivesen lugar xusto antes da chegada dos romanos, aló polo século I denantes de Cristo. Por aquel entón, o castro xa posuía un importante número de habitantes, hai quen fala de máis dun cento, así como impoñentes murallas e foxos. Mais coa chagada dos romanos, o poboado iría vertendo a poboación cara os mesmos pés do outeiro, cara o que hoxe coñecemos como a vila de Cuntis.


Os motivos principais do progresivo abandono do castro serían tanto a proximidade do lugar de Cuntis co Río Gallo como o establecemento dun complexo termal coñecido na época como Terra Termarum. I este mesmo nome sería rescatado por un grupo de veciños, xa ano 2000, para crear a fundación homónima, a Fundación Terra Termarum. Esta fundación nacería dun acordo entre o Concello de Cuntis, a Asociación de Amigos dos Castros e a Comunidade de Montes de Castrolandín co obxectivo de desenterrar, estudar, protexer e pór en valor este delicado e importantísimo achado. Grazas a este grupo de veciños hoxe podemos achar un castro recuperado, debidamente coidado e sinalizado, amais de ter a oportunidade de visitar o centro de interpretación que esta fundación ten localizado no centro da vila de Cuntis e no cal se poden observar os numerosos achados de Castrolandín, como muíños de man, pezas cerámicas, teares e diverso material doméstico. 


Aqueles cabalos, bestas e poldros, aquela pequena familia equina que vixiaba e coidaba deste castro de Castrolandín semellaba comezar a poñerse nerviosa coa miña presenza, sempre tan inqueda e bulideira. Decidín non seguir perturbando a paz destes animais nin a das pantasmas que aínda habitan este asentamento, e logo de percorrelas súas murallas, os seus máis de 1000 metros cadrados de xacemento escavado e a impresionante panorámica que se abre ós seus pés, despedinme destoutro castro pontevedrés, destoutro tesouro castrexo rabuñado das terras galegas, desenterrado do tempo e vixiado por “eguas como furias felices a galope, bestas correndo núas en todas as direccións”.

domingo, 10 de abril de 2016

O menhir morañés de Lapa de Gargantáns


“Que me bañe algún día o teu siléncio
pleno de area e sal e uvas amargas.
Quero soñar que irei para perderme
alá onde ancoran todos os navios
e ser pedra de lava, laranxeiro
que chanta sobre ti raíces firmes,
ou aquel neno remoto que regresa
para a matriz da luz, a un tempo inmenso”
Xosé M. Millán Otero, Escolma poética

Xa facía tempo que adoecía por coñecer outro menhir galego como o de Pedra Chantada, outro cabeiro granítico que emerxa das enxivas da terra para falarnos dos milleiros de días e de noites, dos centos de outonos e primaveras que atesouran as súas raigames. Desta volta dirixiríame cara o interior da provincia de Pontevedra, e máis concretamente cara o lugar de Paraños, na parroquia de San Martiño de Gargantáns, no Concello de Moraña. Andaba na procura da senlleira Lapa de Gargantáns, o meirande símbolo deste concello da Comarca de Caldas

Este menhir pontevedrés, perfectamente sinalizado dende o centro da vila de Moraña, presenta unha morfoloxía cónica, base cadrada, lados curvos e atesoura uns escasos dous metros de altura e uns aproximados 50 centímetros de diámetro. Nembargantes, crese que puido ser seccionado e desprazado, e que orixinalmente podería acadar unha altura duns 2 metros con 40 centímetros. 

Achegueime até estoutro senlleiro monumento megalítico do chan galiciano. Este é, xunto co de Pedra Chantada, no concello lugués de Vilalba; un dos poucos menhires que atesoura este noso vello país. Palpei aquela granítica e milenaria chanta, aquel símbolo do Concello de Moraña, aquel cabeiro de cuarzo, mica e feldespato que semella erixir da cortiza da terra. Na súa pel, curtida de musgos e de liques, aparecen tatuadas numerosas cazoletas e gravados serpentiformes. Este milenario monumento, que semella ter a súa orixe entrámbolos anos 3500 e 2000 denantes de Cristo, chegaría a funcionar de linde fronteirizo para separar as parroquias de San Martiño de Gargantáns e Santa Xusta de Moraña. Esta Lapa de Gargantáns, este menhir pontevedrés protagonista do escudo de Moraña, foi achado no ano 1958 por un mestre da parroquia; Don Carlos Paratcha Vázquez. Este mestre acharía tamén neste mesmo concello, a Cabeza de San Pedro; un pequeno e misterioso busto. 


No ano 1980, o menhir sería trasladado uns 500 metros da súa localización orixinal onde, como dicía, servía de marco fronteirizo entre as parroquias de Gargantáns e Santa Xusta. Moi preto deste milenario monumento, nun outeiro adormecen baixo terra, a bo seguro arruinados pola voracidade das raigames dos eucaliptos, os restos do Castro de Paraños. Esta é, sen lugar a dúbidas, unha contorna rica en achados e xacementos arqueolóxicos. Lisquei de San Martiño de Gargantáns cavilando e barallando as posibles razóns que levarían ós nosos antepasados do Neolítico a erixir este tipo monumentos; quen sabe a morte, as crenzas, os astros, a fertilidade ou os límites territoriais. Mais se algo me preocupaba namentres me ía, se algo me entristeceu ó deixar tras de min estoutro impresionante menhir, foi a pouca esperanza que tiña de volver a achar algún día outro monumento semellante, outro cabeiro granítico e milenario que emerxa das húmidas terras do chan galiciano.