xoves, 13 de decembro de 2012

A factoría de Caneliñas e os cazadores de baleas


"Teu voo de auga rasante
á altura das escumas
na cúspide da vida se consome
á vontade dos ventos das correntes
das bágoas do sorriso da maré...
Agora xa coñezo que este náutilos
é doa dun rabaño de fragatas
que foron naufragando como tristes
badalos de campá
na viuvez xigante das baleas.
E o náutilos deixoume comprender
que o tempo é un delicto imperdoábel.
Delicto é o pasado
punido no presente. E o futuro
delicto tamén é ese futuro
delicto dun porvir premeditado".
Antón Cortizas Amado, Nos páramos da lúa

As hedras e as silveiras cobren os derradeiros vestixios dunha actividade artesanal que noutrora foi unha parte fundamental da cultura pesqueira de tempos pasados. A caza de baleas tivo o seu derradeiro representante peninsular ós pés do rochoso promontorio de Caneliñas, na parroquia da Ameixenda, no concello coruñés de Cée. Esta próspera actividade, que se remonta na nosa terra ó século XIII, disque ten as súas orixes nos mariñeiros vascos, que introduciron aquí a cultura da caza baleeira. En tempos, esta actividade, hoxe prohibida, foi o sustento da xente da contorna de Caneliñas, e marcou de xeito profundo as raíces culturais das terras ceenses.


A paraxe de Caneliñas fica acubillada no fondo dunha pequeña enseada que se abre baixo un gran macizo rochoso e esgrevio. Trátase dunha paisaxe de granito vermello, semellante ó veciño Monte do Pindo. Sitúase no extremo sur da Costa da Morte, e pechando a Ría de Corcubión pola banda de leste. Cara poñente, Caneliñas olla eternamente a maxestosa silueta do Cabo Fisterra, e os pequenos e escuros illotes que salpican a ría.


A factoría baleeira de Caneliñas 
estivo en actividade durante 48 anos
Baixo esta paraxe rochosa, consérvanse os restos de antigos edificios e naves que antano conformaron a factoría baleeira de Caneliñas. As areas desta praia aínda lembran o cheiro e o ruído desta antano próspera actividade.

A factoría comezou a súa andaina no ano 1927, da man dunha compañía hispano-norueguesa, montada a duras penas con buques de vapor reutilizados da mariña norueguesa e inglesa. Foi a primeira parte dunha longa historia baleeira.

Quen sabe a intensa actividade que se levou a cabo entre estes muros, agora fendidos polo tempo. Os arpoeiros galegos, que tiveron que aprender con medios rudimentarios e buques oxidados, pronto colleron fama polo seu valor. Deles contan que eran dos poucos capaces de capturar máis dunha balea ó mesmo tempo.


Nesta pequeña e estreita enseada, dominada pola impoñente presenza do lendario Monte Pindo, entraban os vellos buques de vapor, cada vez máis obsoletos, e que tiñan a vantaxe de ser moi silenciosos, para poder achegarse a escasos metros das baleas, e poder dar caza a estes xigantes do mar. Eran coñecidos popularmente co nome de catchersOs buques capturaban a balea en alta mar, e traíana pendurada do costado ata a factoría. Dende o alto dunha atalaia, vixiábase a chegada das capturas, para mobilizar ós obreiros e despezar o animal antes de que a carne se malograra. Os mariñeiros traían o cetáceo ata o fondo da ría, e fondeábano na entrada da enseada de Caneliñas, para que as gamelas a trouxeran logo ata o varadoiro.


Os vellos catchers afastábanse ata cincuenta millas, na procura de cetáceos, entre os cales as especies máis cobizadas eran o cachalote e o rorcual común. Os vellos falan de buques baleeiros que teñen capturado e transportado até once cachalotes nun mesmo día. Tal era a actividade desta factoría, e outras do litoral galego, que a piques se estivo de extinguir a balea franca, especie típica do Atlántico.


Na pequena enseada de Caneliñas, aínda se conservan os vellos diques de pedra que se adentran na baía e que recibían os animais recén capturados. As súas pezas comezan a se derrubar, e a perdérense baixo as tranquilas augas de Gures.


A enseada foi dividida en varias partes, a través de varios diques. Deste xeito, adaptábase o terreo areoso ás necesidades desta industria. Os operarios, na súa meirande parte mulleres da contorna, eran convocados nas ribeiras para ergueren o animal coa axuda das súas propias mans e coas súas propias forzas. As guerras que tiveron lugar a partires da década dos trinta paralizaron temporalmente a actividade desta factoría, que quedou relegada ó esquecemento durante máis dunha década. Mais a actividade baleeira voltou a Caneliñas aínda con máis forza a partires do ano 1951, cando comezou a traballar coa compañía española Industrias Balleneras S.A. (IBSA)


A partires dos sesenta, a factoría viviu un gran auxe, capturando centos de exemplares ó ano. A balea era pelada, despezada e picada no exterior, sobre a “cama de despece”. As operarias traballaban baixo as ordes dos mestres baleeiros xaponeses, que as instruían na antiga e milenaria arte baleeira. Aquelas mulleres valíanse da sabedoría herdada dos noruegueses, e dos seus coitelos específicos para esta laboura.


Ademais da carne, moi saborosa e consistente, da balea aproveitábase todo. As barbas servían para fabricar armas e para outras aplicacións, namentres os ósos empregábanse como escombro para a construción. Ademais, extraíanse multitude de líquidos corporais do animal, entre os cales o máis importante a prezado era a graxa, coa que se facía o saín, imprescindible para a iluminación da época, e outros produtos como a margarina, o xabón, ou as velas.


A partires dos anos setenta, as autoridades internacionais comezan a vetar a caza de cetáceos mariños, unha actividade que non deixa de ser un dano irreparable para tódolos océanos do mundo. Os anos oitenta foron os do declive da industria baleeira, sometida a moratorias que somentes retrasaron o inevitable. A mediados da década, os buques baleeiros da Caneliñas sufriron boicots ecoloxistas, namentres o resto de factorías foron pechando. No ano 1985, esta era a derradeira que quedaba na península, e non tivo máis remedio que pechar, poñendo fin a corenta e oito anos de historia.


Hoxe, o acceso á factoría está pechado, e somentes se poden albiscar a certa distancia os vellos depósitos de aceite, as naves desmanteladas, ameazando xa a inevitable ruína. Atrás quedan os anos da bonanza, cando os vellos e oxidados buques de vapor entraban a diario na ría, escorados polo peso das capturas. Por aquel entón, era un sector chave da nosa contorna. Hoxe, cando esta actividade está máis que extinguida, e a captura das baleas é considerada un crime, somentes queda na memoria a historia dos valentes, dos vellos arpoeiros que combatían man a man cos terribles e poderosos xigantes do mar. As hedras, a humidade e os liques comezan a tomar posesión dos derrubados e fendidos muros da antiga factoría de baleas, e toda a actividade e o balbordo que aquí se tiña vivir a diario, xa hai tempo que esmoreceu.

martes, 11 de decembro de 2012

O segredo da Fervenza de Auga Caída



“Embaixo, o río, prisioeiro
antre as penas, nun caborco,
chouta por unha fervenza
pra saír do calabouzo”.
Florencio Delgado Gurriarán. Cantarenas

Namentres percorremos as abraiantes ladeiras da Ribeira Sacra na procura dalgúns dos lugares máis fermosos do País, atopamos unha pequena e labiríntica aldea acubillada nun recuncho dos canóns do Miño. Estamos na estreita rúa que conduce a Marce, un pequeno lugar esquecido polo mundo que segue a vivir do cultivo dos vellos socalcos, das milenarias vides que agasallan cada outono, co sacro mencía de reis e emperadores.  Dende tempos inmemoriais, os habitantes destas terras dominaron o curso do Miño, e dende antano fican os restos dun vello castro erixido nun alto sobre o río. Conversamos cos veciños, anciáns na súa maioría, e descubrimos o sosego, a tranquilidade, e a liberdade que caracterizan as vidas destes derradeiros habitantes da pequena aldea de Marce, no concello lugués de Pantón, en plena Ribeira Sacra Miñota. Entre conversa e conversa, faláronnos con fachenda do meirande tesouro que agochan estas fragas no máis profundo das súas ladeiras. Sorprendidos polo descoñecemento que tiñamos deste lugar, e incitados polas animosas verbas da veciñanza, decidimos equiparnos para profundar nas entrañas mesmas do bosque, e procurarmos esta paraxe natural esquecida.


Mergullámonos na fraga seguindo un antigo carreiro que descende até as esquecidas adegas que se agochan á beira do camiño. Antano tivo que existir unha intensa actividade vitivinícola por estas ladeiras, a xulgar polas profundas rodeiras que amosa este vieiro aínda empedrado. Sobre das súas lousas teñen pasado centos de carros ateigados de uva mencía, xeración a xeración, vendima tras vendima. De feito, namentres baixabamos, as escuras uvas foron o primeiro de moitos agasallos cos que a fraga nos ía a sorprender. Ventureiras, medraban a carón do camiño, apertadas ás vellas árbores centenarias, amosando vermellas follas da vendima. Medraban ceibes, mais brillantes i escuras, cheas de vida e sabor. Comemos delas, ata fartarnos, namentres o sangue mencía escorregaba polas nosas queixadas. A súa frescura, o seu aroma e o seu sabor, foron o mellor agasallo para uns viaxeiros fatigados coma nós. Destas uvas negras sae o meirande tesouro desta terra, un dos viños máis recoñecidos e saborosos do país, o sacro mencía de reis e emperadores.  
Seguimos o carreiro dos antergos, percorrido sen dúbida polos monxes e abades de antano, os máis célebres cultivadores de mencía. A sombra das ramaxes, e a luz do sol peneirada polas follas, debuxan luminosos mosaicos no escuro e húmido chan da fraga. Ó noso redor, sucédense os pequenos bosques de carballos, castiñeiros, loureiros, piñeiros e freixos. De cando en vez, ábrese algún pequeno claro elevado dende o que contemplamos as extensións arbóreas que se alongan ós nosos pés até as ribeiras mesmas do Pai Miño. De súpeto, atopámonos inmersos nun pequeno bosque de mimosas, especie exótica que tamén atopou aquí un hábitat axeitado para o seu desenrolo. Ó fin e ó cabo, esta húmida e mesta fraga non se diferenza tanto das xunglas tropicais, a xulgar pola densa e húmida atmósfera que impera no lugar.
Segundo imos avanzando, caemos na conta de que estabamos a percorrer moitos dos antigos socalcos, hoxe completamente devorados pola natureza. De feito, os muros das vellas adegas abandonadas aínda se deixan ver a carón do vello carreiro. 
Camiñando de vagar, imaxinamos a cantidade de ollos que nos estarán a espreitar dende a escuridade do bosque. A fauna desta fraga milenaria debe ser abondosa e variada, mais as esquivas ánimas poucas veces se deixan ver. Somentes algún estraño e repentino son ás nosas costas, ou o constante asubío dos paxaros, pode perturbar o silencio e a harmonía que aquí se respiran. O musgo cobre a fendida corteza dos carballos centenarios, e os liques apodéranse das pedras que quedan de antigos muros, socalcos e adegas abandonadas.
Pouco a pouco, a orografía tórnase cada vez máis esgrevia e tortuosa. O vieiro comeza a se esmorecer, a desaparecer por tramos baixo a lama que se acubilla onda os numerosos mananciais. O camiño vai serpeando pola ladeira, obrigándonos a descender lentamente e case de costas. Unhas rudimentarias cordas tendidas entre as árbores, facilitan a tarefa, mais as escorregadizas rochas son un perigo constante. A fraga, na que comezan a verse salgueiros e ameneiros, arrodéanos máis e máis a cada paso, e temos o privilexio de gozar de primeira man da intensa e verdescente vida deste máxico lugar. O son das augas comeza a chegar ata nós, e un balbordo resoa dende os adentros do canón. Finalmente, penetramos no intricado desfiladeiro, baixando a duras penas polas rochosas paredes do mesmo. O terreo tórnase impracticable cando nos obriga a atravesar os restos de antigos desprendementos. Mais todo o esforzo pagou a pena. Á fin, entre as follas dos ameneiros, albiscamos o noso obxectivo. Ante nós erguíase unha xigantesca parede rochosa que cortaba o curso do Angueira, un pequeno río que vai desembocar no Miño pouco despois. Alí, naquel profundo canón, o afluente brinca dende o alto duns corenta metros, formando a marabillosa e impoñente fervenza de Auga Caída.  


A auga precipítase acariñando a lisa i escura superficie da pedra, caendo coma unha sutil e sedosa saba líquida, saciando a sede do musgo e dos fentos. A fervenza esvara sobre as pedras que se acumulan na súa base, debuxando a prateada escuma sobre dos penedos. Xusto debaixo, unha grande e profunda poza escavada pola fervenza, agasállanos coa súa intensa cor azulada, que semella sacada dunha paraxe tropical. Ante tal agasallo só puidemos beber e mollar o cabelo e a cara desta auga fresca e transparente. Arredor de Auga Caída, os cabaliños do demo e demais insectos sobrevoan e rebulen amosándonos a riqueza e a vida desta fraga e desta fervenza. Estamos, sen dúbida, ante unha das fervenzas máis singulares, fermosas e senlleiras do País. Pode que o seu illamento sexa a súa principal garantía de supervivencia, se ben calquera esforzo é pouco para poder ter o privilexio de contemplar de preto esta marabilla natural, que nos transporta ás orixes máis remotas da historia do noso País. 


Paraxes virxes coma esta, ensínannos a importancia vital da auga para esta vella patria de labradores. Sen a humidade constante, e a fertilidade que esta aporta, esta fraga e esta fervenza nunca poderían existir. Un pequeno afluente máis do noso Pai Miño, o “Eixo da Patria”. Abandonamos este lugar cheo de maxia, coa mente posta aínda na incrible paraxe que acabamos de deixar atrás. O ascenso faise menos duro coa lembranza da fervenza de Auga Caída e, por se fora pouco, a fraga agasállanos coas derradeiras amoras do ano, coma se quixese recompensar tanto esforzo por descubrirmos o seu máis valioso segredo.

mércores, 5 de decembro de 2012

A lendaria resistencia da Torre da Caldaloba



"Dona Constanza, a auga pezoñenta
apousouche nos labios flor de morte.
A carraxe que a sede foi máis forte,
a traizón foi que a morte máis cruenta.

Raza do Mariscal, raíz violenta,
afondaches na terra cando o Norte
virou cara a Castela como a sorte,
como a xente ao lume que máis quenta.

Por iso volverás en cada hedra
a abrazar contra o olvido e o desleixo
este teu Vilaxoán de pedra a pedra.

Miña señor, na Cal da Loba deixo
toda a sede de Patria que nos medra
e a auga de Galicia coma un beixo".
Marica Campo. Mulleres

Houbo un tempo no que esta vella Patria foi unha das nacións máis prósperas e cultas de Europa. As terras da antiga Gallaecia ficaban en relativa autonomía, e dende facía séculos unhas cantas familias nobres repartíanse o poder coa Igrexa. Nembargantes, a mediados do século XV, unha gran parte da metade oriental do chan galego estaba dominada por tan só dúas liñaxes con moita historia. Por unha banda, e máis ó norte, o Mariscal Pero Pardo de Cela era señor dun extenso feudo e dun gran poder, obtido tras reducir as revoltas irmandiñas. Mais non estivera só naquela loita; os Condes de Lemos eran aliados e amigos, e controlaban unha gran parte do sur lucense dende a súa señorial fortaleza deMonforte. De feito, o Conde de Lemos entregou á súa filla Isabel de Castro en matrimonio ó seu vello amigo e compañeiro de batallas, o Mariscal. Co paso do tempo, as relacións entre Pardo de Cela e a familia de Lemos foise deteriorando por mor de absurdas disputas territoriais. Aínda así, os dous vellos camaradas limaron asperezas cando os sons da guerra volveron ameazar as montañosas fronteiras do país, tomando partido na Guerra Civil que estaba a devastar as ermas e secas terras de Castela. Mais trabucáronse, e apoiaron o bando perdedor.


Anos atrás, da unión de Pardo de Cela e Isabel de Castro,  nacera unha rapaza que estaba destinada a ser unha das mulleres máis fascinantes e valentes da historia deste vello país asoballado, Constanza de Castro. A aquela nena corresponderíalle herdar os dous grandes imperios señoriais da época. Nas súas meniñas, o vello Mariscal albiscaba a esperanza e o futuro da nobreza galega, e da soberanía do antigo Reino de Galicia. Cando comezou a guerra, Constanza xa non era unha rapaza, e estaba disposta a facer o necesario para defender o legado de seu pai, custase o que custase.
Logo de percorrer as longas verdescentes terras chairegas, acadamos a contorna da Balura, lendario lugar onde aconteceu o triste desenlace da historia de Constanza de Castro, a loitadora filla de Pardo de Cela. De súpeto, preto da aldea de Infesta, no concello lucense de Cospeito, albiscamos o dominante outeiro de Couto de Mato, cuberto dunha espesa fraga. Alí tivo lugar a derradeira resistencia ó asoballamento de Castela. Seguimos as pegadas destes últimos combatentes, e profundamos nas negras entrañas do bosque. A escuridade cínguese sobre de nós, e as ramaxes semellan franquearnos o camiño. 
As arañas, eternas tecedoras, penduran barreiras invisibles entre os vellos troncos dos castiñeiros. De súpeto, ábrese ante nós un estreito corredor acubillado entre dous elevados valos cubertos de maleza. Imos circundando esta vella estrutura, o único que queda do antergo castro que dominou este monte dende antano. Os camiños que ascenden polo outeiro, transitan polo fondo dos catro foxos desta esquecida fortaleza castrexa, baixo a sombra dos piñeiros e dos loureiros. Á fin, e tras percorrermos as intransitables corredoiras, albiscamos entre as ramaxes de castiñeiros e loureiros, os escuros e silenciosos muros do esquecido e lendario Castelo de Vilaxoán, a fachendosa e señorial Torre da Caldaloba, derradeiro bastión da resistencia.
Unha fría mañá de outubro de 1483, a xente arrodeaba a praza da Catedral de Mondoñedo para asistiren ó que pensaban que sería o final daquela dura e sanguenta loita. Aquela mañá, os mercenarios dos vitoriosos reis de Castela, condenaron a morte e decapitaron publicamente ó derrotado e traizoado Mariscal Pardo de Cela. Dende había un tempo, ata os Condes de Lemos, vellos compañeiros de batalla, recuaran na loita, deixándoo só fronte ó exército máis poderoso do seu tempo. Dona Constanza de Castro, a combatente filla do Mariscal, cos ollos asolagados polas bágoas, e namentres ollaba o sangue de seu pai escorregando pola fría praza, xurou defender o seu legado, e vingar a inxusta morte do seu amado pai. Constanza estaba disposta a entregar a súa vida pola soberanía das súas terras, e a liberdade da súa ilustre liñaxe. Reuniu o que quedaba do maltreito e derrotado exército de seu pai, e refuxiouse xunto ao seu home Fernán Ares de Saavedra nunha vella torre no medio da chaira lucense. Era unha das derradeiras que quedaban do agora asoballado imperio dos Pardo de Cela; a fachendosa e rexa Torre da Caldaloba, ergueita sobre un outeiro no medio dos camiños que atravesan o Támoga e o Miño cara Vilalba.
Semella que aínda se escoitan os ecos do balbordo da batalla por antr’a fraga. Segundo ascendemos, podemos recender vellos tempos de loita e resistencia. Ante nós érguense os muros esgazados do vello e derradeiro refuxio de Dona Constanza. 


A señorial torre da homenaxe do Castelo de Vilaxoán sobrevive a duras penas, derrubada en parte polo tempo e o abandono. Non foi a batalla a que fendeu os rexos muros de lousa e granito, nin a que derrubou o seu fermoso teito abovedado; pois Constanza e os seus non morreron por mor do combate.
Arrodeando os vellos muros daquela torre lendaria, contemplamos a escuridade e a humidade que se apoderan pouco a pouco das súas ruínas. Adentrámonos nas entrañas mesmas da torre, apartando a duras penas as hedras que apertan eternamente os muros esgazados. Franqueámo-la porta e uns morcegos foxen polo teito derrubado, namentres as constantes pingueiras rachan o silencio, aquel silencio sepulcral. O chan escorrega e fica tinguido cun espeso manto de liques e musgo. Unhas poucas herbiñas ventureiras medran no fondo daquel foxo de esquecemento, aloumiñadas polas grises raiolas que se filtran polo teito. As silenciosas pantasmas pasean agora por pisos derrubados, por atr’os muros fendidos polo tempo e a traizón, baixo a derrubada bóveda da antano señorial Torre da Caldaloba.


Podemos imaxinar a Constanza de Castro no alto da torre, ollando con desesperación a chegada dos triunfantes exércitos dispostos a arrebatarlle o único que lle quedaba. A resistencia durou once longos meses, nos cales os homes de Constanza loitaron por sobrevivir fronte ós asaltos dos soldados do comendador castelán, Diego López de Haro. Ningún deles estaba disposto a renderse, nin a axeonllarse ante aqueles reises estranxeiros que viñan a saquear e a dominar as antigas terras da Gallaecia. Finalmente, a sede fixo que procuraran auga nun alxibe contaminado, e todos eles foron morrendo pouco a pouco. Aquela muller, derradeira espranza dunha Galicia soberana, preferiu morrer envelenada antes que ver sometido o legado de seu pai ás rexas cadeas de Castela.