domingo, 20 de maio de 2018

O Canastro de San Martiño de Vilaboa


"Nas ripias do cabaceiro
pardaus fantasmas
sementarán anoiteceres
en cada columbrar"
Xoán Babarro, O nome do Rei que ha de volver

Na parroquia de San Martiño, no concello pontevedrés de Vilaboa, localízase un dos máis grandes e senlleiros hórreos do noso país, que como non podía ser doutro xeito, pertence á casa reitoral, pois tan somentes os párrocos podían chegar a acumular tanta riqueza. O patrimonio desta reitoral componse da igrexa parroquial e dun pequeno pazo do século XVII cun patio emparrado provisto dunha fonte abovedada á que se accede por unha fermosa escalinata. Completan o conxunto, un pombal, un alpendre e o seu enorme canastro. Este granítico e monumental hórreo da reitoral de San Martiño data do século XVIII e presenta unha tipoloxía do estilo "hórrea", é dicir; aqueles canastros que son sustentados por tres ringleiras de pés, ó igual que o veciño canastro do Mosteiro de San Xoán, no tamén pontevedrés Concello de Poio.  Este Canastro de Vilaboa atesoura un total de 36 pés aliñados en 12 ringleiras de tres, coroados por tornarratos de tronco piramidal, e presenta doelas graníticas a través das cales penetra o aire no seu interior. A porta de acceso ás entrañas deste canastro localízase no medio e medio da súa longura, que suma uns escasos 20 metros totais dun extremo a outro. A súa teitume, sustentada por unha traballada cornixa, preséntase a dúas augas e cuberta con tella do país.


O canastro de San Martiño de Vilaboa pode presumir de ficar entre os meirandes hórreos galegos, malia que a súa lonxitude total, unha escasa vintena de metros, está moi lonxe de acadar os 37 metros de longura do rianxeiro hórreo de Araño, os 36 e medio do de Lira, os 35 do de Santa Columba, os 33 do de San Xoán de Poio ou os 27 do de San Martiño de Ozón. O único que teñen en común todos estes hórreos ou canastros é que pertenceron ós mesmos donos; o poder eclesiástico. Agora este hórreo da reitoral de San Martiño xa non alberga mazurcas de millo nin sacos de gran, somentes recordos das vellas faenas, xornadas enteiras debullando na eira para gañar o ceo ateigando de riqueza este farturento canastro da reitoral. Paga a pena achegarse até San Martiño de Vilaboa para coñecer este fermoso canastro e o seu particular estilo, tan senlleiro e identificativo desta belísima Comarca de Pontevedra

A Casa da Moura, acubillo de lendas e pastores


"Serei a rosa apodrecida
no breve tempo,
a grima do lóstrego azulado,
o cadullo ande prende a mala herba,
a mala hora que atrae ós morcegos,
a besta ladria que salta valados.
Tamén serei o can en ouveo
presaxiando espantos.
Sexa achaiada
pola sombra do lirio
en lareo de morte pronta,
sexa espiñada moura
nas facianas das tardes"
Medos Romero, Nove poemas

Aló polas núas e fronteirizas ladeiras do Xurés, no alto do lugar de Queguas, escóndese o fogar dunha moura anterga que habita na compaña de lobos, serpes e bestas, baixo dun fato de milenarias pedras que se ocultan entre os breixos e as xestas dunha inóspita e silenciosa paraxe. Ás veces aínda se escoitan os seus laios e as súas sonoras gargalladas nas poucas aldeas que fican espalladas ós pés desta montaña misteriosa i esquecida. Cando isto sucede, até o mesmo ar semella presentar un intenso e tépedo cheiro de morte, os galos da aldea cantan de noite e os lobos do monte ouvean ó día, as bestas e cachenas descenden do alto das grañas e os corvos peteiran nas xanelas das casas veciñas. 


Non resulta doado achar a Casa da Moura, nin desexable atoparse coa vella meiga que a habita, e poucos son os que ousan procurar o abeiro das frías i  escuras entrañas da súa morada neolítica. Nembargantes, esta primixenia Casa da Moura, este xacemento arqueolóxico encravado a uns 1.200 metros de altitude no corazón do Parque Natural da Baixa Limia, é un dos dolmens máis impresionantes e mellor conservados do noso país. Para dar con esta alfaia granítica, debemos deixar atrás Queguas, pertencente á parroquia entrimesa de San Tomé de Venceáns, e ascender polo empedrado vieiro que se interna as Cortes da Carballeira, un fascinante conxunto de pequenas construcións en ruínas de antigos pastores que as empregaban nas tempadas de verán e primavera,  cando se subía o gando ós altos cumios da serra na procura de pastos frescos e vizosos. 


Logo de deixar trás de nós as Cortes da Carballeira e o seu vieiro pedregoso, deberemos seguir as sinalizacións dunha ruta de sendeirismo até acadar un fermoso altiplano coñecido como o Alto das Sete Laceiras, dominado pola silueta duns impoñentes petoutos que se impoñen nun horizonte fronteirizo. Nesta erma pero impresionante contorna deberemos seguir por unha pista ampla tratando de albiscar á nosa dereita esta Casa da Moura escondida entre piornos, uces e carqueixas. A impresionante Casa da Moura, tamén coñecido como Dolmen de Queguas, atesoura unha cámara poligonal de grandes dimensións conformada por media ducia de laxes e corredor, orientado cara o sueste, duns aproximados catro metros de lonxitude por dous de altura. 


Este dolmen, que perdería a meirande parte da súa cortiza mamaria, estimada nuns aproximados quince ou vinte metros de diámetro, presenta un excelente estado de conservación tanto na súa profunda cámara, como no corredor e nas monumentais laxas graníticas de cubrición, botándose somentes en falta a laxa da cabeceira. Como tantos outros dolmens e cistas, como a Casota de Freáns, esta Casa da Moura adoitaba ser empregada polos pastores da contorna para gorecerse da chuvia ou procurar a súa sombra nas xornadas máis solleiras e calorosas. Internámonos con certo tento, tal que os pastores doutros tempos, neste coveiro fresco e sombrío, sen facer apenas ruído, para non perturbar o longo repuso da súa meiga e lendaria propietaria. Seica desta súa casa emerxen, aínda, extrañas enerxías da terra e forzas do máis descoñecidas.


Unha vez descuberta esta misteriosa e milenaria morada, decidimos retornar a Queguas denantes de que a anterga moura esperte do seu profundo sono. Denantes de que ouveen ó sol os lobos irados i enfurezan as bestas toutizas da serra. Denantes de que canten os galos da aldea e os corvos peteiren nas xanelas.  

sábado, 19 de maio de 2018

O vello fulgor do Faro Silleiro


"(un golpe) E a pouta de metal que estoupa tras dos ollos,
pouta que destrúe memoria, amor, desexo, vida.
(dous golpes) Pólvora, bala, pouta de metal que estoupa,
pouta que destrúe a imaxe amada, as voces infantís.
(tres golpes) Orde indesexábel que cala a Bombardeira
e a violencia feroz, covarde e fría racha a noite.
(catro, cinco, seis golpes. Sete golpes. Son ... oito golpes, 
nove) As damas das pozas laian horrorizadas, carpen
ao cabo Silleiro, ás crinas do mar ensanguentadas
(ensanguentadas as pedras, ensanguentada a lúa).
Nove (nove golpes), nove poutas de metal que estoupan
na alma, que destrúen memoria, amor, desexo, vida"
Marta Dacosta, Volta dos nove

Xa hai ben de tempo que desexaba coñecer un dos meirandes fachos do sur, unha impoñente e histórica construción que dende o ano 1866 alumea cada noite esta alongada costa atlántica que se extende até A Guarda, onde morre co Miño. Dende a parroquia de Baredo, no concello pontevedrés de Baiona, o Faro Silleiro reflicte o sangue dos solpores, o fulgor das ardoras, sentinela de vellos mariñeiros que faenaron noutrora neste eido salino por unha miserenta manchea de escamas de broa e unha presa de espiñas de millo. No que pelexaron coas impredecibles sombras dun mar tan bo e xeneroso, como arroutado e asasino. O primeiro faro construído nesta contorna localizábase a rentes mesmo do mar, e comezaría a refulxir cunha lámpada de mecha de aceite vexetal, mais esta sería substituída pouco tempo despois, concretamente no ano 1909, cando se modificaría por unha lámpada de petróleo. No verán do ano 1924, debido ó considerable aumento do tráfico marítimo, -e ás importantes dimensións que comezaban a presentar os barcos que transitaban esta costa e que transportarían a tantos emigrantes galegos dende o porto de Vigo até América-, inauguraríase o novo edificio, o que hoxe coñecemos, encravado nun pedregoso outeiro a uns 85 metros sobre do nivel do mar ca fin de ofrecer un meirande alcance lumínico.


O novo faro, de planta rectangular, destaca pola súa prismática i elevada torre, que acada os 30 metros de altura e que sería decorada con refulxentes franxas de azulexos de cores vermellas e brancas. Nos seus primeiros anos, este faro de Cabo Silleiro tería que sufrir até en dúas ocasións os danos producidos polos incendios. O primeiro deles ocasionaríase o ano da inauguración do novo edificio por mor da caída accidental dun candil, causando feridas e queimaduras ós torreiros e ocasionando o cese temporal da actividade do faro. O segundo incendio somentes afectaría ás instalacións e ós subministros. Estas incidencias obrigarían a acender de novo o vello faro para seguir guiando aqueles enormes barcos transatlánticos que saían de Vigo rumbo á América. No verán do ano 1925 restableceríase á fin a actividade do faro. No 1932, esta muxena baionesa comezaría a ser alimentada por electricidade, deixando de empregar como fonte de enerxía o petróleo. Dende o ano 1960, pasaría a integrar unha lámpada duns 3.000 watios, cun alcance aproximado dunhas escasas corenta millas náuticas nas noites máis despexadas. Para as noites máis bretemosas, este faro xa dispuña dunha grave e potente bucina, ó igual que o Faro de Fisterra ou que a mesmísima Torre de Hércules


Este Faro Silleiro, de tan características franxas de cores vermellas e brancas, é unha faísca acesa de solpores e alboradas, un carrusel de brancas luces na amencida; no crepúsculo, "crinas do mar ensanguentadas". Luzada de nácara e argazo, espello do sol e da lúa, xadrez refulxente de sangue i escuma. 

A vella Igrexa de San Mamede de Vilasouto


"Non ouvean os cadelos, 
Non s' oi o chirrio d' os carros.
Nin a campana d' a eirexa 
Dice nada ôs bos cristianos"
Amador Montenegro, Fábulas i epigramas

Na parroquia de Vilasouto, no concello lugués do Incio, nas fértiles e vizosas terras da Comarca de Sarria, a Igrexa de San Mamede de Vilasouto resiste hai tempo adormecida nas misas doutrora, na fe e paixón dos fregueses de antano, sen un badaleo de campás que a esperte daqueles séculos pasados. Non hai moito que presentaba o seu teito derrubado e os muros pedregosos e caleados cubertos baixo as matogueiras. Esta humilde e fermosa capela foi presa da ruína e do abandono, logo da fundación dun novo templo como consecuencia da construción do encoro que usurparía os eidos, e até o mesmo nome, deste plácido e paradisíaco lugar de Vilasouto. 


Esta anterga igrexa, que até hai somentes uns anos era un dos monumentos máis deteriorados do país, foi erixida orixinalmente aló polo século XII e conserva unha portada románica que contrasta coa espadana e coa nave, ámbalas dúas de estilo barroco e construídas ó longo do século XVI. O acceso ó templo fica ó abeiro dun mouro e resplandecente pórtico enlousado sustentado por fermosas i esveltas columnas graníticas. Nas súas entrañas, a nave preséntase dividida en dous corpos, separados por arcos e columnas rematadas con motivos florais. Canta sinxeleza e fermosura fumega desta anterga e sacra construción.


No ano 1936, esta vella igrexa parroquial de Vilasouto tería que vivir un dos momentos máis difíciles da súa historia. Un incendio no templo botaría a perder a súa teitume e o seu retablo, mais posteriormente serían rehabilitados pola veciñanza. 

Iso si, o futuro desta igrexa comezaba a ser máis escuro que os chamizos daquel funesto incendio, que segundo o testemuño de algúns, poida que fose provocado. Esta pequena e humilde Igrexa de San Mamede comezaría a agonizar aló polo 1970, ano no que pecharía ó culto por mor da construción do Encoro de Vilasouto e logo de ser substituida por outra máis ampla e moderna. A partires daquel entón comezaría a caer no abandono e na consecuente ruína, sufrindo importantes danos na súa teitume e no seu interior. 

Por se fose pouco, no ano 2008, a granítica e barroca pía bautismal sería espoliada das sacras entrañas de Vilasouto. Mais por sorte, ou por vontade veciñal e política, as administracións comezarían a decatarse da necesidade de conservar este pequeno templo asolagado polas frías augas do esquecemento, mergullado na lama do abandono, silenciado e preso a rentes deste moderno encoro. 

Dende hai somentes un par de anos, e malia a non quedar restaurada na súa totalidade, algo ten mellorado o aspecto desta anterga e sacra construción. Tan sequera xa non chove nas entrañas do templo nin os seus graníticos muros fican baixo un manto de hedras e silveiras.


Nesta verdescente contorna xa "non ouvean os cadelos, non s' oi o chirrio d' os carros. Nin a campana d' a eirexa dice nada ôs bos cristianos", mais respírase un ar de paz e silencio que convida a soñar nas misas doutros tempos, na fe e paixón dos fregueses de antano, no xordo badaleo de campás que xa a ninguén esperta nin devolve séculos pasados.

xoves, 17 de maio de 2018

Pardo de Cela e a Fortaleza do Castrodouro


"A min chaman toda Mira, 
señora do gran tesouro; 
por estrela crarecida
xago neste Valedouro.

Máis tredor foi que un mour 
o vilao que me vendeo
que de Lugo a Ribadeo
todos me tiñan temor.

De min, a triste Frouseira
que por treiçón foi vendida
derribada na ribeira,
ca jamais se veu vencida. 

Por treiçón tambén vendido 
Jesus nosso Redentor,
e por aquestes tredores
Pero Pardo, meu señor"
Pranto da Frouseira

Aló polos bretemosos e verdescentes eidos da parroquia do Castro, no concello lugués de Alfoz, aínda se poden escoitar e recrear as lendarias batallas de Pedro Pardo de Cela Rodríguez de Aguiar e Ribadeneyra, o brigantino Mariscal cruelmente decapitado ós pés da Catedral de Mondoñedo por orde dos Reis Católicos unha fría noite de inverno do ano 1483. Este nobre galego comezaría sendo merino en Mondoñedo en representación da Casa de Lemos, e posteriormente casaría con Isabel Pérez Osorio, filla do primeiro e todopoderoso Conde de Lemos. O Bispo Pedro Enríquez de Castro, tío da súa muller, entregaríalle como agasallo de voda as rendas do bispado de Mondoñedo, é dicir, a meirande parte das fortalezas dependentes deste, como o Castelo do Castrodouro ou a inexpugnable Fortaleza da Frouxeira, esta última fica hoxe practicamente desaparecida. No ano 1474, sendo alcalde de Viveiro, Pedro Pardo de Cela obtería o título de mariscal co que sería lembrado ó longo dos séculos.


Mais se por algo tamén sería por sempre recordado este Mariscal de orixe betanceira sería pola súa popular e histórica oposición ó poder dos Reis de Castela, converténdoo estes coa súa cruel e miserenta traizón aquela fría noite da frouxeira, nun dos máis prezados e admirados mártires da historia da nosa terra. No ano 1476, sería cesado como alcalde por orde dos Reis Católicos i expulsado de Viveiro somentes un par de anos despois. Os reis casteláns escribirían ós consistorios de Ortigueira e Mondoñedo para asegurarse de que non se lle permitise a entrada ós seus territorios. Mais isto non suporía ningún problema para o Mariscal, que procuraría a protección que lle ofrecía a súa impoñente e inexpugnable fortaleza da Frouxeira. Dende alí derrotaría ás tropas castelás comandadas por Fernando de Acuña e Luis de Mudarra, que chegaban a Galicia no 1480 para procurar a paz do Reino. Ninguén era quen de asaltar aquel poderoso bastión de Pardo de Cela.


Coa morte do Bispo de Mondoñedo, Pedro Enríquez, os bispos sucesores reclamaríanlle a Pardo de Cela a devolución dos bens que anos atrás lle cedera polo seu casamento coa filla do Conde de Lemos. O corrixidor daríalle a razón ó bispado de Mondoñedo e ordearía en consecuencia a devolución destes bens. Mais o Mariscal oporíase de xeito rotundo. Este feito propiciaría que fose xulgado por rebeldía e condeado a morte. Ca fin de prendelo, os Reis de Castela, enviarían de novo a Luis Mudarra á fronte dunha tropa duns 300 cabaleiros, mais estes non serían quen de asaltar aquel impoñente castelo. Namentres tanto, a súa filla Constanza faría o mesmo dende a súa fortaleza da Caldaloba. Mais coa morte poderosísimo Conde de Lemos no ano 1483, e ante a imposibilidade de conquistar a máis inexpugnable das fortalezas galegas, comezaría a artellarse a traizón da Frouxeira, unha das noites máis escuras da historia do noso país. 


O Mariscal Pardo de Cela sería traizoado pola súa propia servidume, por unha vintena de criados que defendían a súa fortaleza. Sen a protección destes, sería cercado e detenido na casa de Fonsa Yáñez do Castrodouro, para logo ser trasladado a Mondoñedo onde sería decapitado ante a Catedral xunto co seu fillo Pedro. A meirande parte do seu patrimonio sería destruído, principalmente a súa impoñente e inexpugnable fortaleza da Frouxeira, que sería reducida a cinzas e borrada por completo dos vales do ouro. Pola contra, o veciño Castelo do Castroudouro, outro dos bens doados ó Mariscal polo seu casamento, non tería que pagar a xenreira nin o rancor que remataría por facer desaparecer aquel Castelo da Frouxeira. Estoutro castelo, estoutra fermosa fortaleza localizada no Concello de Alfoz, é o derradeiro testemuño da vida e do poder de Don Pedro Pardo de Cela, nobre mártir e mariscal dos vales dourados da nosa terra. 


Coa morte do Mariscal, esta fortaleza do Castro de Ouro sería á fin devolta ó bispado de Mondoñedo, sendo posteriormente reformada entrámbolos anos 1546 e 1549. Sábese tamén que tras daquela inxusta morte, forxaríanse infindas lendas e nacería un triste e anónimo cantar coñecido como o Pranto da Frouseira, co que aínda se lembra a noite de traizón a todo un pobo co sangue dun mártir, o afouto Mariscal Pardo de Cela. 

domingo, 15 de abril de 2018

O mosteiro beneditino de San Antolín de Toques


“Meu santo San Antonio
Dáime un homiño
Anqu' ó tamaño teña
D' un gran de millo.

Dáimo, meu santo,
Anqu' os pés teña coxos,
Mancos os brazos.

Un-ha muller sin home...
Santo bendito!
E corpiño sin alma,
Festa sin trigo”
Rosalía de Castro, Cantares gallegos

San Antolín é un pequeno santuario prerrománico localizado nun fascinante e paradisíaco recuncho da parroquia de Santa María da Capela, no concello coruñés de Toques. Na súa orixe, aló polo século X, esta sacra e anterga construción sería erixida ca fin de albergar unha pequena comunidade monástica da Orde Beneditina. O primeiro documento que proba a súa antigüidade data do ano 1067, e nel testemúñase unha doazón para o mosteiro efectuada polo Rei García de Galicia. Co paso dos anos, e trala reforma que acometerían os Reis Católicos nas dependencias monacais, a vella abadía de San Antolín de Toques quedaría anexionada como priorado ó mosteiro compostelán de San Martiño Pinario, a quen serían consecuentemente entregados os 73 lugares que conformaban o seu extenso territorio, así como os dereitos de nomear xuíz e recibir a vasalaxe e os trabucos dos habitantes dos seus coutos xurisdicionais. 


Despois desta anexión, a comunidade monástica de San Antolín iría minguando considerablemente ata que somentes quedaría á fronte da freguesía un prior que dependía do abade de San Martiño Pinario, e que dispuña á súa vez de dous ou tres monxes para administrar os bens e riquezas do priorado. Trala marcha definitiva dos beneditinos coa desamortización, o mosteiro quedaría abandonado, chegando a albergar no ano 1843, unha factoría de arame que aproveitaría as dependencias monacais e os terreos lindeiros para levar a cabo a súa actividade. Daquel mosteiro beneditino, somentes se conserva hoxe en día o templo, que consta dunha única nave con teitume a dúas augas cuberta de tella do país, e unha ábsida de planta rectangular con bóveda de canón peraltado. Agás a fachada e a parte dianteira da nave, que serían posteriormente reedificadas, o resto da construción é de estilo prerrománico, conservando boa parte da súa traza máis primitiva. 


Nun dos seus muros meridionais ábrese unha porta de sinxelo arco semicircular que descansa sobre chapiteis carentes de ábaco e colariño, e sobre dela, dúas fiestras abucinadas semicirculares, con arco de medio punto, e unha seteira. A outra porta do templo, a principal, froito das sucesivas reconstrucións no edificio, sería substituída pola actual; moito máis sobria e moderna. Chama a atención a disposición e composición dos seus muros, con aparello moi frecuente nas sacras construcións do século X, e a cornixa do testeiro da ábsida, ornamentada con dentes de serra de ladrillo e rosetas que lembran as influencias visigóticas. O santuario de San Antolín de Toques sería declarado Ben de Interese Cultural o 10 de xuño do 1984, e trinta anos despois, ó longo do 2014, acometeríanse os traballos de restauración das pinturas murais que, dende o século XV, engalanan e tinguen de cor as escuras entrañas deste templo. 


Agora xa non se escoitan misas nin cantos corais, nin repican os sinos das campás neste sacro e afastado universo, somentes o rumor das augas que descenden pola carricova, o chío dos merlos e o piar das pombas, adoitan perturbar este voto de silencio. 

Torre de Miraz, berce da estirpe dos Saavedra


“Se un día eu for estatua,
seareiros do soño, tolos, tolas,
regresade por min dende a tolemia,
berrade que reviva,
que eu son tola de atar e que o sabedes.

Mais se a pedra non cede,
se por ser xorda e cega non me volve,
se as poutas da cordura non me ceiban,
rompédeme, quebrádeme,
facédeme area no muíño,
levantade unha torre
para pracer do vento”
Marica Campo, Loor de tolemia e desprezo de cordura

Aló polos silenciosos i enchoupados eidos de Friol, ós mesmos pés da solitaria e fronteiriza Serra do Careón, agóchase unha antiga fortaleza que semella esquecida entre a néboa do tempo. Apenas quedan xa lembranzas dos seus señores e lexítimos herdeiros, finaron as súas lendas nas cinzas das lareiras apagadas, fuxiron silandeiras co derradeiro adeus dos nosos vellos. Apenas se escoita xa falar da anterga fortaleza dos Saavedra, nin da ameada e impoñente Torre de Miraz. Somentes unha traballada laxe de pedra, que aínda pendura dos muros desta torre, recorda o dominio e as proezas dos seus antigos moradores; a mestura das estirpes dos Taboada, dos Saavedra, dos Ulloa e dos Ribadeneira.


A dos Saavedra, localizada na parroquia friolesa de Santiago de Miraz, é a Torre da Homenaxe, e o único que queda, daquela fortaleza medieval pertencente, na súa orixe, á estirpe dos Saavedra, pero que aló polo século XV pasaría a mans da todopoderosa Casa dos Andrade, mais non por moito tempo. A Fortaleza de Miraz sería devolta, por herdanzas familiares, a Fernán Ares de Saavedra, o que fora cercado na Torre da Caldaloba xunto á súa muller Constanza de Castro, filla do Mariscal Pardo de Cela. Contan que tralo asedio na Caldaloba, Diego López de Haro, gobernador dos Reis Católicos, confiscaríalle a Fernán a Fortaleza de Miraz. Nembargantes, os bens confiscados serían posteriormente devoltos ós seus fillos; Constanza e Alonso López de Saavedra. 


A torre presenta unha planta cuadrangular de nove metros de cada lado, e uns doce de altura, e fica coroada por graníticas ameas que semellan afiadas como agullas. Ao seu carón sitúase o rexo e sobrio pazo, erixido en perpiaño granítico no século XVIII e habitado até os nosos días. Contan que as entrañas da Torre da Homenaxe desta antiga fortaleza, son agora o bastión e refuxio dos arquivos familiares; son os muros que protexen o pouco que queda da súa esquecida e silenciada historia. 

domingo, 8 de abril de 2018

Romaxe á Ermida da Nosa Señora do Faro


“Foi eu, madr', en romaría
a Faro con meu amigo
e venho del namorada
por quanto falou comigo,
      ca mi jurou que morría
      por mí, tal ben mi quería!

Leda venho da ermida
e desta vez leda serei,
ca falei con meu amigo,
que sempre muito desejei,
      ca mi jurou que morría
      por mí, tal ben mi quería!

Du m'eu vi con meu amigo
vin leda, se Deus mi perdón,
ca nunca lhi cuid'a mentir,
por quanto m'el diss'entón,
     ca mi jurou que morría
     por mí, tal ben mi quería”
Xohán de Requeixo, Cantigas de amigo

Hai un lugar, un sacro i elevado monte, dende o que é posible albiscar no horizonte as catro provincias galegas. Hai unha cima, unha vértebra calcaria entre as costelas louseiras e graníticas do noso espiñazo xeodésico, na que é posible escoitar as máis ledas i eternas cantigas de romarías e amigos namoradeiros. Hai unha ermida, un santuario sobre das nebras matutinas, onde se reflicten as vívidas luces dos albores e o ensanguentado fulgor crepuscular de cada día. Hai un estratéxico faro de terra, un facho de neves, breixos e mámoas, de insomnes torreiros cabalares que vixían dende as altas brañas, a epiderme húmida e verdescente da Galiza; os puntos cardinais da nosa xeografía. 


No alto do xélido e impoñente Monte do Faro, o estratéxico aranguelo e o eixo raiano sobre do que se estenden as acedas e vizosas terras deste noso país, dende as luzadas da nosa historia, os azos da fe e as chagas da piedade trazarían camiños de adoración, entrega e misericordia cara a ermida da Nosa Señora do Faro. Boa proba destas históricas romarías son as amigábeis cantigas que a remates do século XIII comporía o trobador Xohán de Requeixo. A ermida que hoxe en día segue mantendo con vida estas romaxes foi erixida no século XVIII, despois de que o bispo Felipe Peláez ordenase derrubar o templo anterior, erixido no ano 1632. Cada ano, a finais do estío, celébranse as populares e sobranceiras romarías en honor á Virxe do Faro.


Dende este facho sacro e montañoso, dende esta fronteira natural que se erixe a escasos 1.200 metros de altitude entre o concello pontevedrés de Rodeiro e o lugués de Chantada, poden divisarse as catro provincias galegas. Dende este inexpugnábel faro, compás de telúricas e magnéticas pegadas, mercurio de estíos e invernías, catavento de vendavais e de nortadas, os astros alumean os catro puntos cardinais da nosa terra co resplandor da neve do inverno e as cálidas raiolas do verán. Este faro é tamén a luz e a fonte, a esperanza e a fe, dos máis devotos e temerosos romeiros. Semella tamén un escenario perfecto para dar renda solta ós sentimentos e deixarse namorar.


Coido que algún día volverei, para ser trobador en romaría, torreiro cabalar á noite, raiola de verán ó día, e procurar nos brañas desta elevada ermida aquel amor “que sempre muito desejei”.

xoves, 29 de marzo de 2018

As eclécticas ruínas do Santuario de Fátima


“Habítame unha inmóbil aspiración a nada,
unha absorción de agosto.
Florezo no abandono”
Manuel Álvarez Torneiro, Poemas

Hai tempo, logo de que o destino quixese determe ante as románticas e sorprendentes ruínas da Igrexa de Santa Baia de Chacín, no concello coruñés de Mazaricos, anhelei procurar os poucos santuarios pechados ó culto, abandonados i esquecidos que se perden ó longo e ancho deste noso humilde e piadoso país. Este anhelo faría posible que me achegase até o lugar de Centulle, na parroquia chantadina de San Xurxo de Asma, para procurar do Santuario de Fátima, un templo erixido no século XX da man do párroco chantadino Emilio Eyré Lamas, coñecido por estas terras como Padre Eyré, e que trala súa morte caería no abandono. A historia deste templo, o primeiro de devoción á Virxe de Fátima de España, fica estreitamente relacionada coa vida do seu promotor. Este sacerdote exerceu de mestre do Instituto Español de Lisboa, poida que de aí veña a súa devoción pola Virxe de Fátima, e chegaría a gañarse a vida de asesor do Ministerio de Asuntos Exteriores e da Asociación de Hidalgos Afuero de España. 


A mediados do século pasado regresaría de volta a Chantada e acometería a construción do seu soño, un ambicioso proxecto que incluía a Igrexa de Fátima, comezada a erixir no ano 1944 sobre dos restos dun castro, e unha residencia que contaba coa axuda económica do Goberno de Franco. Nos anos 70, a Asociación Nacional de Inválidos aprobaría a construción dunha vintena de centros para persoas con discapacidade e as influencias e contactos do Padre Eyré propiciarían que unha desas construcións se erixise en Chantada. Somentes cinco anos despois, o edificio estaría listo para ser inaugurado, pero coa morte do Ditador Franco paralizaríase o proxecto e caería definitivamente no abandono. A Igrexa da Nosa Señora de Fátima, de estilo ecléctico, remataría de construírse con donativos, e nas súas agora baleiras entrañas, celebraríase culto durante anos. 


Cada 13 de maio, coincidindo ca festividade de Fátima, o templo acollía unha eucaristía e unha romaría en honor á súa virxe. No ano 2002, cando faleceu o Padre Eyré co seu proxecto aínda sen rematar, os veciños mantiveron durante uns anos a convocatoria, mais extinguiríase pouco tempo despois. O corpo do Padre Eyré sería soterrado nas entrañas deste templo. O del é o único cadaleito que descansa neste inusitado santuario. Pouco despois da morte do Pai Eyré, o proxecto sería doado á Ciudad de los Muchachos de Ourense. No ano 2003 tentáronse adecuar as ruínas da residencia para albergar un centro de maiores coa colaboración da Fundación San Rosendo de Ourense, mais todo o proxecto remataría por caer nas mans dun especulador inmobiliario por escasos 30.000 euros, e dende aquel entón até os nosos días, a residencia e a igrexa sumíronse no abandono e na consecuente ruína. 


Dende hai uns cantos anos, este Santuario da Nosa Señora de Fátima fica pechado ó culto e non é posible acceder ó seu interior. Ó seu carón aínda poden ollarse as ruínas daquela anhelada residencia proxectada polo Padre Eyré que nunca chegaría a estrearse. Abandonei estas eclécticas ruínas que agora somentes albergan silencio, sombras e humidade, esta realidade soñada infelizmente incumprida.  

mércores, 28 de marzo de 2018

Os Muíños de Vento de Abalo e de Pedras Miúdas


“As flores se enguedellan. 
O Sol perdeu vergoña.
O vento só é un bico
no abalo das corolas”
Antón Cortizas Amado, Nos páramos da Lúa

Hai tempo que ando á procura de xigantes, como un Quixote moderno sen escudeiro nin armas herdadas, e poida que sen máis batallas que o produto das miñas propias apetencias e inquedanzas. Ando a cabalo dos montes co anhelo que combater a desmemoria do vento, a regresión da historia, as milicias eólicas que resisten agora con espadas infestadas de couza e baixo armaduras de tella e cachotes de granito. Saín vitorioso e triunfante das miñas lendarias e bélicas citas cos xigantes do Alto da Cruz do Castro e de Santa Margarida, sen esquecer tampouco aqueloutro da miña amada Illa, marisqueira e tibia, da Arousa.


Mais son moitos os xigantes que coa graza do vento aínda seguen en loita dende o alto dos ermos outeiros, como aqueles de Catoira que dominan o milagre da morte do Ulla; os garridos e lendarios xigantes de Abalo e de Pedras Miúdas. Para dar con estas dúas hostes de xigantescos guerreiros tería que internarme, cal anacrónico normando, por pistas forestais e corredoiras de asfalto cara as abas do Monte Xiabre. 


Muíños de Vento de Abalo

Un dos conxuntos de muíños de vento do Concello de Catoira localízase nun aireado outeiro da parroquia de San Mamede de Abalo coñecido como Monte Mesón, unha paraxe fascinante dende a que se divisa a morte do Río Ulla e o consecuente nacemento da Ría de Arousa.


Dende este outeiro tamén se sinte a forza e a bravura dos ventos atlánticos que se internan por esta nosa prezada e marisqueira ría, e que dende antano fixeron xirar os abanos de madeira destes muíños de vento que transformaban o gran en fariña, a materia en sustento. Non adoitaban ser habituais este tipo de muíños na nosa xeografía, posto que a maioría empregaban a abundante auga que escorregaba polas nosas terras como fonte de enerxía, nembargantes, tan somentes neste Concello de Catoira serían erixidos ó longo da súa historia até 11 muíños desta tipoloxía entre as contornas de Abalo, San Miguel e Cabreira. 


O conxunto etnográfico de Abalo consta de dous muíños de vento e as ruínas dun terceiro, todos eles de planta circular, muros de cachotería granítica e teitume a dúas augas cuberta de tella do país. Sobre do teito adoitábanse depositar pedras para que as tellas non se levantasen cos fortes refachos de vento. Estes xigantes de Abalo, que datan de finais do século XIX e comezos do XX, presentan unha mecánica sinxela que responde á tipoloxía de torre e cuberta fixa, e que difire da mecánica dos muíños de auga na orientación do eixe. 


No caso dos muíños de auga, o eixo adoita estar disposto en sentido vertical, namentres que nos de vento, en horizontal, atravesando os muros da torre. En cada un dos extremos do eixe localízanse os vareiros que sustentaban os abanos. Estes muíños de vento adoitaban pertencer a un so propietario, que polo xeral gravaría as súas iniciais, xunto coas do canteiro, no lintel da porta.


Muíños de Vento de Pedras Miúdas

A poucos metros dos muíños de Abalo, neste mesmo Concello de Catoira, localízase outro fascinante conxunto de xigantes, os Muíños de Vento de Pedras Miúdas. 


Estoutro conxunto de muíños localízase a uns centos de metros de altitude sobre da lagoa artificial, e de orixe mineira, de Pedras Miúdas, sita na parroquia de San Miguel de Catoira. Componse de cinco muíños, tres deles de dobre aspa perfectamente reconstruídos e outros dous practicamente esquecidos, somentes intuídos pola pegada circular que deixaron os seus cimentos. 


Poucas diferenzas semellan existir entre estes dous conxuntos etnográficos de Abalo e de Pedras Miúdas. En ámbolos dous conxuntos de muíños de vento de Catoira, somentes resisten tres xigantes, tres muíños de vento de idéntica tipoloxía, características e disposición, dominando unha mesma paisaxe, danzando cos mesmos ventos nunha contorna común. 


Alén dos outeiros onde se localizan estes antigos conxuntos de Abalo e de Pedras Miúdas, nos cumios máis elevados do Monte Xiabre, albíscanse aqueloutros brancos e impoñentes xigantes de aceiro que datan de finais do século XX e comezos do XXI, e que agora semellan dominar esta contorna. 


Albiscar aquel moderno e impoñente exército de viraventos, que agora coroa e domina a inmensidade do Monte Xiabre, fíxome cavilar en que estamos a gañar unha batalla antano perdida. Estamos a aproveitar a máis limpa i elemental tecnoloxía que xermolou da sabedoría anterga que fumega destes muíños. Estamos combatendo a desmemoria do vento, a regresión da historia, coas mesmas armaduras de antano; eixos, trabes, vareiros e abanos. 

domingo, 4 de febreiro de 2018

Castromaior, un castro á beira do Camiño


“O tempo toma posesión dun pasado que nunca parte.
Vexo a sombra na sombra, as escritas palavras 
a despertar na escrita no papel. Vexo a luz na luz 
mentres dormes e o sol imitas. Chega un brando siléncio 
violeta e non vexo a noite e desaparece si a leo”
Cesáreo Sánchez, Castromaior. A escrita do silencio 

A rentes mesmo do sempre concorrido Camiño Francés, na parroquia portomarinense de Santa María de Castromaior, localízase o castro que deu nome a esta pequena contorna dende os xéneses da nosa longa e turbulenta civilización. As mouras i enferruxadas lousas que conformaban os muros daquela primitiva cidadela de Castromaior, remanecerían da terra e do esquecemento colectivo cos primeiros estudos e traballos arqueolóxicos acometidos a partires do ano 2006.


O Castro de Castromaior foi debidamente catalogado no ano 1992, así como incluído no Inventario Xeral de Xacementos Arqueolóxicos do noso país. Mais a primeira referencia a este poboado castrexo data de moito antes, concretamente do ano 1840, e corresponde aos escritos do político Pascual Madoz. A cronoloxía da exhumación arqueolóxica desta cidadela castrexa comezaría no 2006 cos primeiros estudos que propiciarían os traballos de escavación e delimitación que posteriormente se sucederían até o ano 2013. 


A vida en Castromaior comezaría a xermolar na Idade do Ferro, crese que arredor dos séculos V ou IV denantes de Cristo, posiblemente a época de maior esplendor da cidadela, e permanecería habitado até os séculos I denantes de Cristo e o I despois de Cristo. Coa chegada dos romanos, o castro comezaría a ser presa do abandono. A comezos da Idade do Ferro, as vivendas orixinais daquel poboado serían erixidas con madeiros e ramaxes, mais crese que froito dun gran incendio no poboado, comezaríanse a construír posteriormente as pétreas vivendas que hoxe se presentan ante nós espidas, desteitadas e baleiras. 


Dende o húmido e verdescente adarve desta ancestral cidadela, soterrada e renacida polo tempo, albíscanse con claridade as pegadas romanas na ordenación e na estrutura dos seus restos; na linearidade das rúas, na angular cuadratura das vivendas, no rexo e monumental acceso ás entrañas do recinto. Segundo os técnicos que levaron a cabo os traballos arqueolóxicos en Castromaior, este xacemento atópase nun bo estado de conservación, polo que ofrece moita esperanza de cara a seguir traballando nel no futuro. De feito, so se ten escavado unha décima parte da totalidade do castro. 


Mais se algo ten de especial este xacemento de Castromaior, é que posúe a singularidade de ser o único castro que fica a rentes do Camiño de Santiago. E nin máis nin menos que no itinerario do Camiño Francés. Oxalá algún día poidamos desenterrar a totalidade das ruínas deste Castro de Castromaior para que os milleiros de peregrinos que camiñan ata Compostela, poidan deterse por un intre a contemplar a orixe deste pobo, as fondas raigames desta terra na que “o tempo toma posesión dun pasado que nunca parte”.