As misteriosas ruínas de Santa Baia de Chacín

“Denantes de que chegase
ô adro d' eirexa o enterro,
ond' a pequeniña focha
q' abriran pr' o morto neno,
xa a nai estaba agardando
entranquila y-en silencio:
chegaron todos..., n-a cova
o difuntiño meteron,
votáronlle logo terra...,
seguiu tocando o gaiteiro,
os foguetes estoupaban
mais á miudo n-os ventos,
bendeciu a sepultura
y-entonou un canto o crego,
o pai d' o pequeno morto
cuasi tolo de contento
convidab' os seus amigos
á votar xuntos un neto,
pra festexar a chegada
d' aquel anxeliño ô ceo,
cando entr' os cantos de groria
d' africion oiuse un berro:
era a probe d 'a naiciña
que sintindo n-o seu peito
d' a terra ô cair n-a coba
os xordos estranos ecos,
non poido conterse e diulle,
desafogo ôs sentimentos;
que pr' os corazos d' as náis,
niños de dolces afeutos,
limpa fonte de tenrura,
tesouros d' amor eterno,
non é consolo decirlles,
por mais q' o saben de certo,
que son os nenos que morren
ánxeles que van pr' o ceo”.
Valentín Lamas Carvajal, Saudades gallegas

Ultimamente sentín a necesidade de evadirme do presente tratando de procurar certos recunchos que foron o escenario de ledos momentos do meu propio pasado. Ás veces volven á miña mente, coma efémeras i abstractas andoriñas que retornan pra aniñar nos ocos baleiros da memoria, instantáneas fuxidías, lugares que cría xa esquecidos e nostálxicos momentos que me fixeron feliz. Quixen volver até un lugar que somentes coñecín unha vez na miña curta vida, e que nunca máis volvera visitar. Trátase dunha pequena aldea que fica perdida entre O Pino do Val e a Serra de Outes. Non lembraba como se chamaba, nin tan sequera se daría con ela, o único que tiña claro era que alí xa ninguén me ía agardar. Saín de Compostela unha mañá de domingo somentes para achegarme até a instantánea que ás veces regresa á miña memoria, para ver como o tempo puido mudar o lugar; para atoparme a min mesmo 15 anos despois. Logo de deixar atrás o Pino do Val e aínda sen saír do concello coruñés de Mazaricos, comecei a descender cara a Serra de Outes, ollando á miña esquerda todos e cada un dos desvíos que, polo que lembraba, me podían conducir ata o lugar. Mais o destino aínda tiña reservada unha grata sorpresa para min. Logo de desviarme, erradamente, por unha estrada á esquerda, fun parar ó lugar de Santa Baia de Chacín, e a pesares de que esta non era a aldea que andaba a procurar, o certo é que alí atopei algo que centraría toda a miña atención. Estaba ante as ruínas dunha antiga igrexa, algo moi pouco frecuente neste noso país. 

Non daba creto ó que estaba a ver. Ante min tiña un pequeno santuario co teito parcialmente derrubado e asolagado polas hedras e silveiras. Á dereita puiden albiscar tamén as cruces do camposanto. Namentres inmortalizaba estas inusitadas ruínas, un veciño ancián do lugar que saía do sacro edificio quedou por uns intres mirando fixamente para min. Logo de acenarlle un saúdo dende o lonxe, o veciño foise achegando e, sen presentármonos formalmente, comezoume a falar. 

Confeso que non lle cheguei a preguntar o seu nome. O veciño díxome que aquelas eran as ruínas da Igrexa de Santa Eulalia ou Santa Baia de Chacín. Contoume que a igrexa caera en desuso logo de que se erixise outra nova no Pino do Val, e que boa parte da súa familia fora soterrada neste camposanto. Logo dunha breve conversa, despedinme do veciño e dispúxenme a coñecer o estado deste templo dende as súas mesmas entrañas. Entrei no arruinado santuario de Santa Baia en silencio. Eiquí xa non se prende o incenso como noutros días, agora somentes se respira o celme da terra humedecida. O primeiro que chamou a miña atención foi a gran cantidade trabes e tellas que ficaban sobre do chan, no centro mesmo da igrexa. A parte do teito que aínda resiste semellaba virse abaixo en calquera momento. Camiñei paseniño, namentres a cada paso ía escachando os anacos das tellas caídas. Ó meu carón ollei fentos que sobreviven nas húmidas e traballadas pezas graníticas, e musgos que semellaban emerxer por antr’as fendas dos muros, así como as hedras e silveiras que penduraban dende o teito; tal que selváticas lianas. Semella coma se a natureza se quixese apoderar das sacras entrañas deste templo. 

Fiquei pampo ante a gran cantidade de obxectos cotiás sempre presentes nas igrexas que aínda fican no interior deste edificio, tal que pías de pedra, vidreiras de cores, imaxes, cruces, fustes, chapiteis e mesmo unha gran cantidade de traballadas laxes de importantes dimensións. Estas sacras ruínas tiveron a sorte de non seren espoliadas como noutros moitos casos. Ollei o altar completamente baleiro, e unha pía na que foron depositadas unhas plásticas flores de cores que contrastaban con outras vivas e curiosas flores que semellaban querer entrar polos ocos dunha sinxela pero fermosa vidreira. Entrei na sancristía, unha pequena i estreita sala de planta rectangular que se presentaba fría i escura, somentes iluminada pola lus que penetraba a través de dúas estreitas xanelas. A humidade ficaba presente en cada parede, en cada bóveda, en cada xanela, e até no mesmísimo chan deste misterioso e arruinado santuario. Naquela sancristía somentes puiden atopar numerosas botellas de vidro baleiras, poida que estas botellas algún día contiveran o simbólico, sacro e cerimonial “sangue de Cristo”. Saín da pequena i escura sancristía e continuei contemplando a decadente fermosura das entrañas deste santuario de Santa Baia de Chacín. Dende o altar albisquei os vellos arcos, enverdecidos polos limos da humidade, que separan as tres naves do edificio, así como as columnas que soportan o peso dos anos e as inclemencias propias dos invernos. 

Dende o interior da igrexa puiden ollar tamén a fermosa e impoñente torre do campanario, que se deixaba entrever nos ocos dun teito parcialmente derrubado. Cavilei en como sería este lugar nos seus mellores tempos, maxinei os sons i os ecos das badaladas, os sermóns do crego. Logo de percorrer todos e cada un dos recunchos que conforman as entrañas deste misterioso e arruinado santuario, decidín saír ó exterior do templo para comprobar o estado que presenta nos nosos días, denantes de entrar no impresionante, e non menos misterioso, camposanto. Ó saír achei á miña esquerda unha pequena i escura porta que non semellaba levar a ningures, mais trabucábame. Ó entrar somentes atopei unhas escaleiras de pedra en forma de caracol que semellaban conducir até o campanario da igrexa. Non tratei de subir, semellaban estreitas, intricadas, esvaradías i escuras de máis. Saín de novo ó exterior e arrodeei a torre do campanario. Fronte a min achei un impenetrable muro de silveiras, coma se estas fosen as derradeiras almas freguesas de Santa Baia de Chacín, agardando no adro da igrexa a súa novena. Non puiden sequera achegarme á porta do edificio, as silveiras apoderáronse da súa fachada. Tiven que conformarme con retratalo dende o lonxe, á altura da cadrangular base da torre do campanario. Nin tan sequera puiden ler as baldosas que, letra a letra, lembraban o seu nome na fachada; as hedras tamén se apoderaron delas. Albisquei, iso si, a pétrea e pálida imaxe de Santa Baia perfectamente visible, afastada do avance da maleza. 

Logo de contemplar a fachada, decidín dirixirme cara o tamén misterioso camposanto, que xa me chamara fortemente a atención dende o primeiro momento no que me detiven a ollar esta igrexa. Entrei no camposanto por unha estreita porta e baixo unha crus de pedra escorada polo tempo e o abandono. Nada máis entrar vinme arrodeado de fieitas. Estaban por tódolos sitios, medraban por antr’as lápidas dos finados. De fronte a min, na parte inferior esquerda, ollei un panteón solitario que se distanciaba do resto. Quizais por pertencer á igrexa ou construírse con posterioridade. Na parte dereita albisquei o resto dos nichos, algúns deles antiquísimos e de gran valor artístico. 

Nun destes panteóns puiden albiscar a pétrea imaxe dun fermoso anxo que co dedo índice da súa man esquerda semellaba sinalar o ceo. A imaxe ficaba asolagada polas hedras. Namentres me ía achegando até a imaxe daquel anxo que tanto me chamara a atención, fun ollando a gran concentración de sartegos e lápidas que ficaban no chan. Todas elas tiñan depositadas ó seu carón todo tipo de velas e plásticas flores de cores. Fiquei pampo ante a gran cantidade de lápidas de meniños que fican neste camposanto. Camiñei con coidado tratando de non pisar as lápidas, tratando de non perturbar a paz e o silencio que sempre se respira nestes lugares. A medida que me ía achegando até aquel anxo de pedra, íame dando conta da cantidade de figuras que se ían revelando no panteón. No extremo superior esquerdo achei unha áncora gravada, e no seu lado oposto, outra figura que non podo determinar con certeza; impedíronmo as hedras e as ramaxes das matogueiras. O panteón era fermoso, contaba ademais con dúas traballadas columnas. Abandonei o camposanto e regresei á igrexa para ollala por última vez. Nunca denantes tivera a oportunidade de visitar as ruínas dunha igrexa, dende logo é algo moi pouco frecuente. Abandonei Santa Baia de Chacín ateigado de dúbidas. Precisaba coñecer con maior exactitude a historia e as características deste santuario; estaba desexoso de procurar un pouco de información sobre desta igrexa en ruínas. Mais denantes aínda tiña que atopar o lugar, ou o motivo, que me trouxo até estas terras de Mazaricos. Proseguín a miña busca e achei o lugar que procuraba; Diz. O lugar mudou moi pouco, somentes puiden ver algún que outro novo fogar. Este pequeno e fugaz retorno encheume de lembranzas e ledicia. Logo de percorrer esta fermosa pero sinxela aldea que tanto teño rememorado, decidín liscar para Compostela e procurar toda a información que me achegue, agora, até a historia da ruinosa igrexa de Santa Baia de Chacín. 

A primeira fonte de información que achei na rede foi un artigo no “Capítulo 0” do historiador i escritor Manuel Gago, a quen tamén lle semellou sorprender o arcanxo deste camposanto. Neste mesmo artigo, Gago citaba á súa vez a súa fonte; o portelo web Patrimonio Galego. Nestes dous portelos puiden achar datos de grande interese. Polo que puiden ler nestas páxinas, a igrexa de Santa Baia, erixida entrámbolos séculos XVI e XVIII, pechouse ó culto aló polos anos setenta, e tal e coma me contara o veciño, logo de se construír un novo templo en Pino do Val. Ó parecer, a parroquia de Santa Baia de Chacín pertence ó arciprestado de Entíns, da diocese compostelá. Os retablos do templo, da segunda metade do século XVIII, foron desmontados e almacenados co propósito de seren restaurados algún día xunto coa igrexa. Foi toda unha sorte coñecer este templo e parte tamén da súa historia. Quen sabe o que lle deparará a esta igrexa, quen sabe se as badaladas taciturnas do pasado volverán a resoar por este val, quen sabe se esta paraxe acabará sendo unha instantánea fuxidía que me faga retornar.