sábado, 22 de setembro de 2012

O Miño entre as vides do Ribeiro


"Hay bos viños de corpo que apresentan 
De branco e mais de tinto varios córes 
De agullas, refrescantes, turruxeiros, 
Que poden se repór òs mais primeiros 
Prézados po los Reis e Emperadores.
¡De Amandi, de Castrelo, e Valdeorras
¡Que viño de sabor e cacheteiro! 
iQue rico è o tostado e paladeiro! 
Se poden abillar as mesmas borras
Dos viños esquisitos do Ribeiro".
Xoán Manuel Pintos. A Galicia

Chega a vendima ás esplendorosas Terras do Ribeiro, e os veciños apréstanse a recolleren, un a un, os acios das mellores uvas que cada ano agasallan as ancestrais vides. Xa case non queda nada pendurando das enmarañadas cepas, e pronto as labouras de elaboración ateigarán as vellas adegas. Os veciños repártense polas sinuosas ladeiras miñotas, recollendo con agarimo e habelencia, cada acio dourado polo sol e nutrido polas augas do Miño. Este auténtico eixo da Patria entra na provincia de Ourense por Os Peares, onde recibe o inmenso caudal do Sil. Dende alí, atravesa a capital das Terras do Ouro con todo o seu caudal, despois de acoller toda a auga da montaña e da chaira lucense. 


Logo, pasa ós pés das serras do Suído e Faro de Avión, formando os amplos e plácidos vales medios do Pai Miño. Neles medran mestas fragas, soutos e carballeiras, onde proliferan infinidade de especies de fauna e flora. A marxe do Miño e dos seus afluentes, o Arnoia e o Avia, enxendran un rico e valioso ecosistema, namentres embaixo das augas conviven diversas especies de peixes que constitúen un piar fundamental para a riqueza gastronómica destas terras. Troitas, lampreas, anguías, bogas, percas, e mesmo salmóns, que atopan aquí o seu refuxio máis meridional de Europa. 
É aí, nesa privilexiada paraxe, onde dende antano medra a uva coa que se elabora un dos mellores viños do planeta; a carón dun Miño que semella un océano, cruelmente guillotinado pola presa de Castrelo. Esta fermosa e belida comarca é a terra do Ribeiro. Aquí o viño é o sustento, a paisaxe, e quen outorga nome e fama polo mundo enteiro a esta pequena comarca do Occidente Europeo. 

Santa Mariña, unha das moitas aldeas do Ribeiro que se erguen a carón do Miño
Amence na vella xudería de Ribadavia das torres e dos cabaleiros, capital histórica desta comarca privilexiada, destas terras bendicidas e acariñadas pola brisa cálida do río. A brétema aínda domina os vales cando abandonamos a vella capital, que semella erguerse por riba das augas. Profundamos paseniño nas entrañas do Ribeiro, para coñecer de preto as labouras agrícolas que xiran en torno á principal riqueza destas terras ourensás; a arte milenaria de colleitar as vides. Esta comarca está formada polos concellos de Arnoia, Avión, Beade, Carballeda de Avia, Castrelo de Miño, Cenlle, Cortegada, Leiro, Melón, e a histórica Ribadavia. 
Seguimos o curso do Miño, e adentrámonos nas terras de Castrelo e Toén, bordeando a xigantesca lagoa que formou cruelmente a presa de Castrelo. A escasos metros das augas, as hortas domésticas rematan os seus dominios a carón mesmo do río, e longas ringleiras de viñedos esténdense ata perdérense de vista. O Miño reflicte a dourada cor das follas das vides, namentres as cores do amencer inundan os pequenos bosques que salpican a paisaxe. Hai un silencio máxico, e somentes o asubío dos paxaros é quen de rachalo. 

Fachada principal de San Clodio
San Clodio do Ribeiro
A historia desta comarca está intimamente ligada ós seus viños. Contan que foron os romanos, coma sempre, os que introduciron as primeiras cepas, unha árbore propia de climas máis cálidos. En todo caso, sábese que o viño xa se cultivaba no século II a.C., é dicir, fai máis de dous mil anos. Os romanos axiña descubriron que o clima destas terras, a medio camiño entre oceánico e mediterráneo, era o idóneo para que as vides medraran fortes e xenerosas. Os comerciantes levaron o Ribeiro ata a mesa dos emperadores, facendo del un dos manxares máis prezados da vella Gallaecia. Nembargantes, foron os monxes os verdadeiros impulsores da complexa arte de elaborar o viño. Trala caída do Imperio, unha pequena comunidade monástica, asentada na Abadía de San Clodio, comezou a prosperar grazas ó empeño que estes sabios monxes souberon por nas súas vides. Aínda se fala do agarimo co que estes frades aloumiñaban as súas cepas e os seus relucentes acios. Coidaban e mimaban cada unha das uvas, brancas ou tintas, que medraban por estas terras. 
No termo municipal de Leiro, atopamos o corazón deste imperio de viño e devoción. Situado a medio camiño entre Ribadavia e O Carballiño, a carón do Avia, o Mosteiro de San Clodio garda gran parte da longa historia desta terra de viños. O edificio que aínda hoxe podemos contemplar conserva a maior parte da súa época de maior esplendor, aló polos séculos XII e XIII. Por aquel entón, unha pequena comunidade monástica beneditina, decidiu retomar con seriedade as labouras vitivinícolas, case esquecidas por aquel entón. Pouco a pouco, e grazas ó intenso comercio do viño, os abades foron erguendo un complexo monumental de gran relevancia artística. De estilo románico tardío, está conformado por tres naves e unha cabeceira con tres ábsidas. A fachada sufriu importantes alteracións en épocas posteriores, mais a beleza do conxunto, e a súa portada ricamente esculpida, consérvanse coma daquela. 

Paraxe nas ribeiras do Miño
Os monxes de San Clodio impulsaron tamén a investigación e conservación das especies autóctonas, mellorando as variedades e mesturándoas de diferentes maneiras. Xa na Idade Media medraba no Ribeiro a dourada e doce uva treixadura, e outras variedades como a torrontés, a godello, a loureira ou a albariña. Con elas, os monxes cistercienses elaboraban grandes cantidades de viños brancos e tintos, destinados ó consumo propio e, sobre todo, ó intercambio comercial. O Camiño de Santiago, e a próspera e comerciante comunidade xudía de Ribadavia, deron a coñecer o exquisito viño por tódalas partes de Europa. 
O Miño era a principal arteria comercial. Os bocois baixaban en balsas polo río ata os portos costeiros onde se embarcaban con rumbo a lugares tan distantes como Francia, Portugal, Italia e Gran Bretaña. Nos séculos de esplendor, entre o XV e o XVI, a fama do viño do Ribeiro atravesa o Atlántico para chegar até ós colonos das américas. Mais a prosperidade rematou bruscamente cando, aló pola segunda metade do século XIX, diversas pragas exterminaron gran parte das vides autóctonas, que foron substituídas por outras de menor categoría pero maior resistencia. 


Por se fora pouco, a Desamortización de Mendizábal asestou un golpe mortal que rematou coa vida do Mosteiro, e co lendario agarimo co que os monxes coidaban as súas vides. O abandono empeorou a calidade da uva, cada vez máis mesturada con variedades foráneas. Mais o viño é un produto da terra na que nace, e os caldos destas terras privilexiadas seguen a ser viños dignos de césares e emperadores. Hoxe en día, a arte milenaria dos viñedos segue viva, cada vez con máis forza. O viño do Ribeiro, xoia e tesouro destas terras, segue a ser o viño galego por excelencia, e a presidir tódalas mesas do país. Que o Miño siga a nutrir cada palmo de terreo, e cada unha das viñas milenarias das adegas do Ribeiro! 

luns, 17 de setembro de 2012

A Ponte dos Mouros e o Cruceiro de Francos



A espada escintilante tendeu os pontes sagros
Do paraíso céltigo. Nos craros hourizontes
Choutou a luz a rir. Os verdecentes agros,
Os ríos cristaíños, os encrestados montes
Enchían de dozura a illa dos miragros.
Ramón Cabanillas. Camiños no tempo

As de Compostela sempre foron terras de camiños, de vieiros que se entrecruzan cun único destino, o da Capital, o corazón da Patria. Moitos teñen que salvar os vales e ríos que conforman a paisaxe desta pequena chaira no interior das terras coruñesas. Os grandes ríos, coma o Ulla ou o Tambre, pasan preto da Capital, mais nunca a atravesan. Foron grandes impedimentos para os viaxeiros, pero tamén a mellor defensa para a poderosa e antiga cidade. Sobre estes grandes cursos de auga, erguéronse numerosas e impresionantes pontes, mais os pequenos regatos que fertilizan estas verdescentes terras non foron alleos ó desenrolo das vías de comunicación ó longo dos séculos.
Seguimos os pasos dos antigos peregrinos que procuraban Compostela seguindo o Camiño Portugués, para deternos nunha pequena xoia arquitectónica perdida no corazón do Val da Mahía.
Dende a época dos romanos, o pequeno e escuro río Tinto, constituía un leve atranco na súa rede viaria. Preto de aquí, pasaba a vía XX Per loca maritima, un transcorrido vieiro que de seguro debeu contar con máis dunha ponte no seu longo percorrido.  Nembargantes, as seguintes xeracións víronse na obriga de construíren de novo unha ponte sobre o Tinto, aló pola Idade Media.
A Ponte de Francos, entre os concellos coruñeses de Teo e Brión, segue a resistir o paso do tempo. Os veciños saben que se trata dunha ponte moi antiga, tanto que xa a teñen alcumado como a Ponte dos Mouros, é dicir, a ponte dos antergos. Inmersa na fermosa paraxe fluvial que arrodea as ribeiras do río Tinto ou Angueira, lembra os antigos vieiros, mais tamén a asombrosa habilidade dos seus construtores, sabios mestres canteiros que tantas xoias nos teñen deixado. Erguida a base de grandes lousas de pedra bruta, as súas pezas semellan sosterse nun inexplicable equilibrio. Semellan encaixar á perfección, sen necesidade de morteiro algún, nin sequera de cimentos. Tan só a súa estudada colocación fixo que esta ponte siga en pé nos nosos días. 


Contan os vellos que por esta intricada i estreita ponte, as xentes de antes dirixían, con sabias e complexas manobras, ós bois e ós seus ateigados carros para cruzaren o río. Nos nosos días, longas ringleiras de ameneiros acompañan e asombran as xa de por si escuras augas do río Tinto. A ponte confúndese coa cortiza dos ameneiros, cubertas ámbalas dúas polo musgo e os liques. Nas súas ribeiras aniñan os cabaliños do demo, entre as xunqueiras e os fentos. As pequenas troitas e reos, e as innumerables plantas acuáticas, son testemuña da saúde da que gozan estas augas.

Cruceiro de Francos
Deixamos atrás a Ponte dos Mouros para dirixírmonos até o outro dos vestixios que quedan das antigas rutas que atravesaban as parroquias de San Xulián de Bastavales e San Xoán de Calo. A carón da Igrexa barroca de San Martiño de Teo, e ás portas dunha frondosa e vella carballeira, atopamos un chamativo cruceiro, que semellaba emerxer do alto dun ancestral monumento megalítico.
A bo seguro que o mesmo Castelao sentou baixo o xigantesco carballo que lle da sombra, para debuxar de vagar cada un dos elementos que o conforman. A cruz, de sección cadrada, amosa multitude de pequenos e rudimentarios elementos decorativos. No centro, a imaxe de Cristo crucificado semella esculpida por unha man inexperta, o que lle outorga o arcaico aspecto que o caracteriza. Nembargantes, está datado no século XIV, e o certo é que algúns detalles decorativos lembran ó Gótico. Ós pés da cruz, e gravados en baixorrelevo, aparecen dous peregrinos, o que fixo pensar a Castelao na posibilidade de que a tradición dos cruceiros chegara, coma tantas outras cousas, a través do Camiño de Santiago. Nunha das figuras, mesmo se pode intuír o bastón e o sombreiro do peregrino; na outra, o paso do tempo fixo que hoxe apenas se conserven unhas siluetas. 

O cruceiro está gravado para ter unha única perspectiva, pois a parte traseira carece de imaxe algunha. Todo el semella formar parte da rocha mesma na que está encravado, unha mole granítica natural pouco traballada. 

Quen sabe se este arcaico cruceiro non serviu para cristianizar antigos lugares de culto pagán. O xigantesco e maxestoso carballo semella testemuñar a maxia do tempo dos antergos.
As modernas estradas fai tempo que substituíron ós vellos camiños, do mesmo xeito que as Rutas Xacobas remataron por substituír ás vías romanas. O paso do tempo é inevitable, mais aínda quedan testemuñas de antigos vieiros e antigos camiñantes. Son as lembranzas doutrora que gardan a ponte e o cruceiro de Francos.

venres, 7 de setembro de 2012

As augas menciñeiras de Mondariz


"¡Ouh bardos galaicos! saúde e boanza:
a vos miña lira, meu pátreo ideal.
Loitá con esforzo, xa qu'eu malandanza
topei d'estas augas no peso brutal.
E as augas responden
con férvedo són.
¡Mais pesan as ondas
do mar da ambición".

Francisco Mª de la Iglesia. D’o mar e d’a terra


Unha boa mañá de 1872, Don Sabino Enrique Peinador Vela camiñaba polas daquela aínda descoñecidas Terras do Condado, fogar de canteiros, e auténtico paradiso no corazón das terras pontevedresas. As súas investigacións na Facultade de Menciña levárano a organizar unha expedición para coñecer de primeira man as características das augas da conca hidrográfica do Tea. Antigos documentos que atopara, xa falaban das singulares propiedades destas augas milagreiras. Coa compaña dun amigo enxeñeiro, penetrou nas fértiles e verdescentes terras que se estenden entrámbolas beiras do vello río Tea. De súpeto, unha curiosa poza chamou a súa atención. Non era máis que un pequeno depósito de auga que emerxía das entrañas mesmas da terra. Nembargantes, a auga nacía acompañada de infinidade de burbullas, emitindo un intenso cheiro a xofre. 
Hoxe sabemos que aquel manancial, coñecido como a Fonte da Gándara, xa fora empregado polas antigas civilizacións que antano poboaron estas terras. Hai quen mesmo di que os romanos estableceron aquí unha estación termal, coma fixeran noutros moitos recantos da vella Gallaecia. Xa na Idade Media, o lendario Rei Don Dinís de Portugal viaxaba ata aquí para tomar as augas, ademais dos cabaleiros do veciño Castelo de Sobroso. Mais Don Sabino ignoraba a veneración que os antergos xa amosaran por esta fonte dende o alén da historia. Limitouse a recoller mostras para futuras análises. Unha vez analizada a auga no seu atafegado laboratorio, descubriu que se trataba dunha auga carbogaseosa bicarbonatada cunha alta concentración de metais coma o sodio e o ferro. El, médico coma era, sabía que aquelas augas eran beneficiosas para previr problemas de fígado, dos riles, do aparato dixestivo, e mesmo da circulación. Ademais, o seu lixeiro PH de 6,3 facíaa apta para ser bebida, e para proporcionar reconfortantes baños e fregas. Non tardou en darse conta do enorme potencial das augas de Mondariz, e os seus herdeiros foron erguendo un complexo hostaleiro-menciñal arredor da fonte da Gándara. O dezaseis de xuño de 1873 nacía o balneario que tanta prosperidade traería a este pequeno lugar perdido no corazón do Condado pontevedrés. Foi tal a riqueza que trouxo consigo, que esta parroquia de pouco máis de seiscentos habitantes, puido emanciparse do termo municipal de Mondariz, sendo coñecida dende entón coma Concello de Mondariz-Balneario. 

Pronto comezaron a chegar os primeiros visitantes. Eran xente adiñeirada, pertencente á burguesía das cidades, que viña a toma-las augas e coñecer a beleza e sosego que este lugar ofrecía. Na contorna da fonte, comezaron a medrar novas instalacións, equipadas con todo o que esta esixente clientela requiría. Erguéronse teatros, alamedas e parques; e construíronse sanatorios e mesmo unha factoría embotelladora que permitiu a Mondariz dar a coñecer as súas augas máis alá das fronteiras da nosa terra. A Fonte da Gándara, berce orixinario deste poderío, foi engalanada cunha soberbia cúpula modernista, decorada con elegantes e rexas columnas. O manancial foi canalizado, e as súas augas foron divididas para que unha boa parte das mesmas fora destinada a surtir as bañeiras de auga quente, morna e fría das que gozaba a adiñeirada burguesía da época. Nembargantes, instalouse un cano ó aire libre, embaixo desta soberbia cúpula, para que calquera visitante puidera disfrutar e coñecer os beneficios desta auga milagreira. Enriba, instalouse unha campá de forxa e vidro, a través da cal podemos seguir marabillándonos co milagre da auga que emerxe entre burbullas nas terras de Mondariz. Nos nosos días, o de Mondariz é un dos complexos termais máis recoñecidos a nivel europeo e estatal, e xunto coa Toxa constitúe o encrave máis fundamental do termalismo galego.

Que estas augas milagreiras sigan a traer saúde e prosperidade para os veciños de Mondariz!. 

domingo, 2 de setembro de 2012

O Seixo Branco e as furnas ensalitradas


"No abissal fundo dos océanos
lá, onde mora a noite,
estou,
e ancorei-me na fenda
aberta da terra
ao quentor da luz,
para as roseiras vermelhas do seixo".
José Alberte Corral Iglesias. Acarom da Brêtema

Unha das furnas da costa de Dexo e Serantes
Aló onde os embates do fero Atlántico golpexan sen tregua as profundidades do Golfo Ártabro, aló onde os cormoráns e os mascatos  sobrevoan os ventos sobre o Cabo Prior e a Punta Canabal, as entrañas da terra amósannos os segredos máis ocultos e espectaculares da nosa singular xeoloxía. Estas costas esgrevias foron moldeadas dende sempre polo vento e polo mar, debuxando praias e areais, escavando furnas e covas nestas impactantes ribeiras ateigadas d’herba de namorar. As furnas de Ollo Pequeno, Ollo Grande e A Regocha, son mostras ben representativas do incesante i eterno traballo do mar sobre dos cantís. Na superficie da rocha, estrañas formas semellan esculturas naturais que tiveron como creador ó incesante vento e ó salgado mar, ás marusías e ás treboadas. Foi precisamente esta intensa erosión costeira a que sacou á luz, no devalar dos séculos, o espectacular tesouro xeolóxico do Seixo Branco.

Os cantís de Punta Canabal, cubertos de herba de namorar
Achegámonos ata alí, na procura deste encrave único no chan galego situado entre as parroquias oleirenses de San Xián de Serantes e Santa María de Dexo, ó norte das terras coruñesas. Na Punta do Seixo Branco quedou ó descuberto unha xigantesca e alongada veta de pórfiro branco que serpea a través da escura rocha dos cantís. Semella procurar o mar coma unha fonte petrificada, namentres milleiros de percebes e mexillóns fican chantados nos pés deste encrave único. O mineral, que semella espido e relucente, non é seixo propiamente dito, senón outro tipo de cristal de rocha coñecido coma pórfiro. Os mariñeiros que conseguen remontar a illa da Marola e o petón do Marolete, observan dende o mar o relucente trazo branco que os despide deste golfo onde se mesturan as augas de tres fermosas rías.

Os lagarteiros ollan dende o alto a superficie dos cantís, na procura dos pequenos réptiles que saen a quecerse ó sol; mentres tanto, as gaivotas escuras e as pardelas entoan os seus berros agoirando treboadas. Os araos aínda aniñan nestes impracticables cantís, agochando os seus niños entre os toxos costeiros, entre os coveiros sombríos onde medra o pirixel de mar. O fento dos cantís é peiteado polos ventos, namentres as lagartas procuran o acubillo das profundas fendas. Baixo das rompentes, as nécoras e os ourizos de mar conviven cos polbos e as centolas, a carón das robalizas que procuran alimento nos fértiles fondos mariños. Este privilexiado ecosistema foi declarado Monumento Natural e Lugar de Importancia Comunitaria. Ademais, está recoñecido como Zona de Especial Protección dos Valores Naturais, e foi integrado na Rede Galega de Espazos Naturais Protexidos.


Abandonamos o Seixo Branco, non sen antes detérmonos a carón do Faro de Mera, que se ergue a máis de oitenta metros sobre do extremo norte da Ría da Coruña. Ó outro lado da enseada, o faro máis vello do mundo, a Torre de Hércules, segue a alumear coa súa intermitente muxena o horizonte que se albisca dende estes feros cantís do Ártabro máis descoñecido. Estes dous fachos semellan fundirse nunha aperta de luces na ría, vixiando os límites dos vellos e perigosos mares da Crunia. Ó lonxe, uns arroaces brincan sobre as augas, namentres un barco volta ó fogar asediado polas gaivotas. Coma aínda contan moitos vellos que coñecen esta perigosa costa, “quen pasou a Marola, pasou a mar toda”. Que sigan a emerxer das furnas os saloucos salgados do mar.

A Samuel Fdez. Cabado,
que me descubriu este mar ártabro
e estas furnas milenarias.