venres, 26 de outubro de 2012

O Encoro de San Xoán no Río Pardiñas


"Están, meu corazón, meu neno lindo,
os carballos batendo-se co ar e co machado
e o monte alto contra a máquina que o aboura,
a lagoa azul renovando a sua auga
teimosamente cegada"

Lois Diéguez. Sete poemas e un maio

Achegámonos ata as fértiles terras de Guitiriz para coñecer de preto os segredos que gardan as nutridas e verdescentes terras da comarca chairega, así como as fermosas paraxes que agocha en cada ferrado. Esta é a gran chaira lucense, lendaria terra de labregos eternamente peiteada polos arados, unha comunidade de bos e xenerosos que nunca deixaron de loitar polo seu pan. Mais se algo ten de especial este extremo occidental da Terra Chá é a súa auga, o seu bafo, a lama e a humidade. Os habitantes destas terras acostumáronse dende antano a sacarlle proveito a esta riqueza vital. Guitiriz, de feito, conta cun dos mellores balnearios do chan galego, e con diversidade de regatos e roteiros entre fervenzas e muíños. Ademais, esta capital do occidente chairego pode presumir de ser dona das súa propia auga. Para iso está o encoro de San Xoán, no curso alto do río Pardiñas. 
Ascendemos polas esgrevias ladeiras dos montes na procura desta pequena lagoa sita na parroquia de San Xoán de Lagostelle. Ó noso paso ábrense numerosas fragas de carballos, coníferas e outras moitas especies autóctonas que nos amosan a riqueza que agocha esta paraxe. Finalmente acadamos o noso obxectivo de ollar as prácidas e limpas augas do encoro, e contemplamos a xeitosa obra de enxeñaría que logrou crear esta fermosa lagoa de montaña. 


O dique, construído a comezos dos anos oitenta, abastece de auga o casco urbano de Guitiriz. A superficie reflicte cal espello unha infinda gama de cores, e as escuras nubes que se arremuíñan no ceo tinguen de nostalxia este lugar. O bosque fúndese nunha inabarcable gama de verdes, e as afiadas coníferas aportan á paisaxe un aspecto de lagoa de alta montaña. Os rosados penedos, desgastados pola auga, emerxen cando o nivel do encoro baixa, e as numerosas algas bailan unha danza eterna baixo da superficie. 
Atravesámo-la área recreativa para achegarnos ata o dique, deixando a un lado o amplo aliviadoiro que garante a estabilidade e o nivel das augas. Cruzámo-lo encoro fascinados pola beleza do lugar e chegamos ata a ribeira oposta. Alí puidemos ver que a infinidade de verdes se traducía en multitude e variedade de especies arbóreas, dende o piñeiro até o salgueiro, pasando por freixos, ameneiros, bidueiros, e castiñeiros. Os liques e o musgo apodéranse de toda a ribeira, pois a humidade abrolla a cada centímetro. Por estas datas, de seguro que estas terras húmidas acollen multitude de cogomelos e de seguro que a súa fauna será tamén abondosa e variada. 


A auga da lagoa do Río Pardiñas abastece os fogares dos veciños de Guitiriz, e permítelles tamén regaren as súas hortas, os seus cultivos. Pero ademais, constitúe unha fermosa reserva natural, e unha área de lecer onde se poden coñecer os segredos destas fragas. É moi habitual que as familias da contorna se acheguen ata esta área de recreo para disfrutaren da beleza e do sosego que se respira neste pequeno pero fermoso recuncho. Na antiga cabana do gardamontes achamos a aula da natureza, que permite ó visitante descubrir a gran riqueza e biodiversidade que fai deste encoro un dos encraves máis fermosos das terras de Guitiriz. 
Que endexamais sequen as augas do encoro de San Xoán, lagoa vital de Guitiriz! 

domingo, 21 de outubro de 2012

As cristalinas augas da Praia da Cova


"Onde 'stá a cova do sono,
No céltico carballal;
Cántalle cantos ousados,
Q' esforzado o peito fán;
Cántalle o que já cantára,
O nobre bardo Gundar:
A luz vírá para a caduca lbéria,
Dos fillos de Breogán!"
Eduardo Pondal. Queixumes dos Pinos

Contan os vellos que aínda habitan nas remotas aldeas da ribeira miñota, que as augas do noso eixo da patria foron fogar de lendarias criaturas, metade home, metade peixe, que ás veces se deixaban ver nalgúns recantos do curso do Miño. Pode que estes seres con branquias recalaran alguna vez nas prácidas ribeiras da paraxe de A Cova, ós pés do maxestoso meandro de Cabo do Mundo.


Faláronnos da fermosura e beleza dun encrave a pé de río onde as augas semellaban espellos, e onde a area dunha xeitosa Praia fluvial, se mesturaba coa auga e co ceo.  Facemos parada no lugar de Seoane, ante a antiga abadía de San Martiño da Cova, no concello lucense de O Saviñao. Ó noso redor, e namentres procuramos un acceso ata a praia, milleiros e milleiros de cepas de mencía esténdense até perdérense de vista. Os socalcos do viño dos césares semellaban infranqueables, e cortaban a nosa baixada ata o tan ansiado lugar, facéndonos sentir máis e máis desorientados. Unha muller e o seu pequeno canciño saíron d’antre as vides ó percatarse da nosa presenza. Foi ela quen nos guiou ata o noso pretendido destino. Baixamos entre carballeiras ateigadas de ourizos aínda verdescentes e pechados. As ramaxes non deixaban paso ós raios dos abrentes, e os bosques respiraban bafo e humidade. Á fin achamos o pequeno remanso do Cabo do Mundo, a praia fluvial da Cova.


Este sereno e belido recanto amosa unha pequena enseada de area onde as augas do Miño remansan e permiten un prácido baño nas calorosas tardes estivais. Un pequeno e antigo dique de pedra adéntrase nas augas, e dá servizo ás pequenas embarcacións recreativas que, de cando en vez, se achegan ata a Cova para disfrutaren da paz e o sosego deste pequeno paradiso. Aquí tamén se poden albiscar as máis fermosas e verdescentes fragas da ribeira miñota. As pólas dos ameneiros e os salgueiros acariñan a superficie cristalina das augas, namentres o silencio se estende ó longo e ancho, somentes roto polo asubío dos paxaros e o rebulir dos cabaliños do demo. Mais este lugar agocha outros moitos segredos. Sobre da area, entre as crebas que recalan na beira mesma da enseada, achamos a fornida armadura dun cangrexo de río. A súa exótica cor violácea chamounos a atención, mais logo soubemos que se trataba dun exemplar de Procambarus clarkii, unha especie invasora de orixe americano que foi desprazando ó fornido Austropotamobius pallipes, o cangrexo autóctono de río. A especie invasora chegou ás augas do Miño por mor dunha moda gastronómica de anos atrás, e dende entón non deixou de estenderse, desprazando ó noso autóctono crustáceo até a súa case total extinción.


Mais baixo estas augas habitan outras moitas criaturas, algunhas delas tan singulares coma o aguaneiro ou toupa de río, un roedor de fociño atrompetado que busca o acubillo das ribeiras para procurar os insectos e pequenos anfibios que constitúen a súa dieta.  Tamén habitan nestas ribeiras as londras e todo o tipo de mamíferos que se achegan ata aquí para saciaren a súa sede. Por non falar dos innumerables peixes; troitas, salmóns, anguías, bogas ou o singular espiñoso, que constrúe os seus xeitosos niños subacuáticos nestes prácidos remansos, adoitan verse nestas augas. Nas ribeiras do Miño atopan tamén o seu hábitat ideal multitude de aves como as anátides, ou o case extinguido sisón. A riqueza destas ribeiras, ateigadas de mestas fragas e longos socalcos de uva mencía, é un lugar perfecto onde criar e alimentarse.  
Nesta época do ano, a folla da vide tórnase púrpura e vermella. As centenarias cepas chegan ata a ribeira mesma do lugar da Cova, namentres na ribeira oposta, xa en terras de Chantada, as fragas esténdense ó longo de innumerables hectáreas cubrindo de infinidade de verdes o esgrevio macizo de Cabo do Mundo.

venres, 12 de outubro de 2012

As lendarias serpes da Roza das Modias


"A penas fica nada
Diste sagrario de pedras
Repartidas agora
Polas cerrumes dos prados
Mais ó tocalas unha a unha
Agarimando a cafurna
Diste ventre nupcial
Recoñecín
O pulo exacto das bestas".

Xoán Abeleira. Poemas


Aquela mañá chovía nas baixas terras de Vilalba, no corazón da comarca chairega. Dende facía horas, as espesas nubes negras descargaban o fértil orballo, tan necesario para as labores agrícolas destas terras da parroquia de San Xoán de Alba. O ceo agonizaba tornándose escuro e bretemoso, humedecendo cada chanzo de terra, cada folla e cada árbore, enchoupando as leiras e asolagando as pradarías. Atravesamos os lindes dunha leira xa colleitada. Os pés de millo, xa segados, emerxían afiados e sen vida da lama, en meticulosas ringleiras e dificultándonos o paso. Somentes se escoitaban, ó lonxe, os roucos ladridos dun can preso; e os agonizantes berros dos corvos que sobrevoaban as leiras, semellaban decatarse da nosa presenza. O silencio da chaira resultaba inquedante. 
Ó outro lado da extensa leira traballada, albiscamos os dominios dun pequeno e escuro bosque na contorna do Monte Galde, por entre o cal a néboa se esparexía. Semellaba o lugar idóneo para agocharse o impresionante e descoñecido achado que procurabamos dende facía tempo. As nosas dúbidas convertíanse en medos, ó comprobar que estabamos ante unha fraga virxe, case inaccesible e chea de ollos que nos observaban dende a escuridade. Abafados e cos pés enchoupados pola lama, ollamos o feitizo que semellaba emerxer das entrañas daquel bosque mudo. Os lindes da fraga semellaban infranqueables polas ramaxes, impedíndonos acadar o noso obxectivo, un dos monumentos megalíticos máis singulares i esquecidos do País. Namentres bordeabamos o bosque, atopamos axiña o que semellaba unha intricada corredoira que se abría lixeiramente entre un denso muro de toxeiras e ramaxes. Armámonos de valor e aventurámonos por aquel angosto e desconcertante vieiro que semellaba levar a ningures. Abrímonos paso por antr’as silveiras e xestas. Sobre de nós, as pólas dos carballos e dos piñeiros semellaban sinalarnos, ameazantes, a cada paso que penetrabamos cara os adentros da fraga. As arañas, eternas tecedoras, tamén semellaban ollarnos, mais as pingas do orballo revelaban a perfección xeométrica das súas prateadas e malévolas arañeiras. O chan húmido semellaba un manto de follas caídas, que se amoreaban por milleiros. De súpeto, tras unha mesta franxa de xestas, achamos un pequeno claro onde semellamos albiscar un estraño coveiro rochoso, unha profunda fenda na terra da que emerxían uns alongados dentes de pedra. 


Achegámonos a contemplar o que sen dúbida era o antiquísimo dolmen que andabamos a buscar. Ante nós, á fin, erixíase o que queda do dolmen de Roza das Modias, un dos sete enterramentos que conforman a necrópole neolítica de Muíño Pequeno. Este conxunto constitúe un dos máis senlleiros e singulares da península, aínda que somentes un dos dolmes se conserva con certa integridade. 
Atravesamos os lindes da mámoa, unha pequena elevación no terreo duns doce metros de diámetro, que encerra os vestixios da cámara funeraria. Bordeamos a entrada, cuxo corredor fica desaparecido ou soterrado na contorna da mámoa, e descendemos ata as entrañas mesmas da tumba onde antano durmiron pra sempre os nosos antergos máis remotos. Dende abaixo, os oito ortostatos, de máis de metro e medio de altura, semellan afiados contra o ceo, como ameazando a calquera que ouse perturbar o sono dos antepasados. Adentrámonos na pequena cámara poligonal que aínda cheiraba a humidade. Os liques e o musgo cubrían a superficie do granito, aportando a única nota de cor a esta xoia con máis de cinco mil anos de antigüidade. As pingas caían dende as pólas dos carballos, e mollaban o frío chan da pequena necrópole. A anta, desaparecida dende fai tempo, xa non protexe o interior desta cámara funeraria. Mais nada, nin os máis duros invernos, nin as fortes treboadas, nin tan sequera o devalar dos innumerables séculos, foron quen de borrar as misteriosas liñas que noutrora foron gravadas sobre os inclinados ortóstatos da Roza das Modias. 


Catro das laxas amosan na súa cara interior uns singulares motivos decorativos en forma de innumerables liñas que serpean en vertical, de xeito paralelo unhas con respecto das outras. Polo que é sabido, trátase do caso máis significativo dentro dunha práctica pouco habitual consistente en decorar as cámaras funerarias con gravados, ademais das típicas pinturas. Outras mostras semellantes podémolas atopar no dolmen de Parada de Alperiz (Pontevedra), ou na mámoa de Braña (Ourense). En todos eles, a figura da cobra é habitual, e amósase en tódolos casos coma unha liña serpeante.
Ficamos en silencio tratando de comprender a indescifrable mensaxe dos antergos. Ó noso redor, a escuridade semella facerse máis e máis densa, coma se un feitizo comezase a estenderse a carón de nós. Son terras máxicas as de Vilalba; estas chairas foron o berce de innumerables tribos prehistóricas, os primeiros e máis antigos habitantes do noso País. Nos outeiros, aínda se albiscan centos de mámoas misteriosas onde aínda dormen as pantasmas dos primeiros labregos da nosa historia. 
Retrocedemos ata o borde da mámoa, para poder ollar a cámara na súa plenitude. Mentres tanto, cavilamos no sentido que terían aquelas liñas arcaicas, aqueles sucos gravados con paciencia por mans primitivas. Sábese que a serpe era o animal sagrado por excelencia dos castrexos, que chegaron a Galicia case tres mil anos despois de que se ergueran os grandes monumentos megalíticos. Mostras senlleiras como a cormelá Pedra da Serpe, ou o petróglifo do Castro de Troña, así nolo amosan. 

Quen sabe se estas misteriosas liñas da Roza das Modias e dos outros dolmes que amosan este tipo de gravados, non foron elaboradas polos mesmos castrexos, canda os petróglifos, aló pola Idade do Cobre. Quen sabe se serviron para adaptaren aqueles vellos enterramentos, que por aquel entón comezaban a saír á luz, ás súas propias crenzas, entre as cales a serpe ocupaba un lugar primordial. 
De súpeto, coma se dun mal agoiro se tratara, un estraño e sonoroso funguido que semellaba provir de tras de nós, rachou os nosos pensamentos. Xirámonos mudos e aterrados, e non tardamos en albiscar unha figura que semellaba deslizarse entre o valume. O seu escamudo brillo relucía entre o mesto chan da fraga, mais as súas cores pardas apenas permitían distinguir á recen chegada. Cando ergueu a cabeza por entre as follas, notamos coma cravaba en nós a súa ollada viperina, ameazante e confusa ó atoparnos alí. Sen dúbida, a pequena e velenosa serpe, un fermoso exemplar adulto de Víbora de Seoane (Vipera seoanei), regresaba ó seu fogar despois dunha xornada de cacería na procura de pequenos roedores ou lagartas despistadas coas que saciar a súa fame. É habitual que este réptil saia mesmo nestes chuviosos días de outubro, mais sempre sen perder de vista a súa anterga gorida herdada xeración a xeración, o seu eterno fogar, nas máis recónditas fendas soterradas baixo as lousas do dolmen. Semella que as serpes seguen a gardar a súa cova, protexéndoa dos intrusos que, coma nós, ousan adentrarse nas entrañas da tumba. Este é o fogar das pantasmas dos antergos, que se negan a separarse da terra que un día foi súa. 
A pequena e perigosa Víbora de Seoane foise introducindo no seu resgardado e invisible coveiro, non sen antes dirixirnos unha derradeira e desconfiada ollada de serpe. Abandonamos o lugar para non perturbarmos máis o sono dos espíritos dos antergos que aínda serpean no vello dolmen de Roza das Modias, eterno coveiro de serpes. 

xoves, 4 de outubro de 2012

A Cidá, citania esquecida de Borneiro


“Denantes de que o seixo
fixera realidade as súas agullas, espetándoas
nas entrañas da terra, e que aquelas agullas
viraran lama, area, arxilas
de cores, recollidas por mans agarimosas
que bicando, cocendo, aloumiñando
fixeran os tarecos que chegaron a hoxe,
verbi gratia:
Santa Tegra, 

O Neixón,
Borneiro,
Viladonga
Denantes de que condes,
emperadores,
xefes,
reis,
caudillos,
triparan as vellísimas
chairas da nosa Terra,
metendo lume ás xestas e á poalla,
ao melro e á cerdeira,
deixándonos a patria tolleita, esnaquizada”.

Vitor Vaqueiro. Lideiras entre a paisaxe

Achegámonos unha vez máis ata as pondalianas terras bergantiñás, para contemplar os múltiples i esquecidos recantos que agocha.  Estas terras fican ateigadas de antergos tesouros de pedra, legados dos nosos antergos, os galegos primitivos. Algúns son máis antigos que outros, mais todos eles son pegadas de valor incalculable que tiveron a ben legarnos os nosos ancestros. Fican agochados baixo dos piñeiros, asolagados polas toxeiras, devorados polos liques. No corazón do concello de Cabana de Bergantiños, concretamente na parroquia de San Xoán de Borneiro, sobrevive un dos vestixios máis senlleiros do chan galego, o Castro da Cidá de Borneiro. Este castro milenario arrodeado de piñeiros sitúase nunha elevación dun outeiro, a uns douscentos metros sobre do nivel do mar. Ao seu redor, un pequeno regato bordea a parte inferior da ladeira, namentres un par de muíños abatanan as augas e impulsan a corrente. A soidade pálpase entre os piñeiros e os carballos, namentres un esquío rebuldeiro racha a paz deste lendario poboado.


Ascendemos ó Castro de Borneiro pola ladeira oriental deste pequeno outeiro ovalado, que domina e preside toda a chaira da contorna. Cara poñente, o fero Atlántico albíscase ó lonxe, coma un horizonte por descubrir. Namentres ascendemos, é sinxelo intuír que estamos adentrándonos nun castro avanzado, pois esta gran vía principal demostra que, a pesares de non térense achado restos da romanización, os habitantes de Borneiro tiñan xa unha certa inquietude urbanística. Unha vez superados o foxo e o primeiro nivel do muro, atravesamos o coñecido como "barrio de Entremurallas", un conxunto de edificios funcionais que, coma o seu propio nome indica, atópase entre os dous niveis de muralla defensiva. Entre estes edificios, a meirande parte deles de planta cadrangular, destaca unha estrutura cilíndrica onde aínda ollamos os indicios da borralla. Coma se fose onte cando os ancestros traballaban os metais naquela forxa necesaria. 
Á fin acadamos a croa, duns noventa por cincuenta e cinco metros de diámetro, e no seu interior vemos emerxer da terra os muros de vinte e nove fogares castrexos. As vivendas, que destacan polo seu gran tamaño con respecto ó resto de castros que temos atopado, semellan lixeiramente penduradas da ladeira. Os espazos que se forman entre elas, ábrense ás labirínticas rúas e mesmo en torno a unha praza central.
Os habitantes de Borneiro, ademais das súas evidentes calidades arquitectónicas, debían contar con artesáns de todo tipo. Nas diferentes escavacións, que se estenden dende os anos trinta ata a última década, téñense atopado ferramentas e armas de ferro, coma coitelos, puñais e fouces. O bronce era relegado á xoiaría, pois neste depósito arqueolóxico atopáronse fíbulas de bronce, agullas, aneis e colares, ademais de contas de colares de vidro. Isto demostra que en Borneiro existiu algún tipo de aristocracia que demandaba xoias e obxectos de valor. Despois de ter sido descuberto en 1924 por Parga Pondal e Pérez Bustamante, iniciouse un longo debate sobre a antigüidade do xacemento. Finalmente, os arqueólogos fixeron uso do método do Carbono 14, que evidenciou que se trataba dun castro tardío, sen romanizar, pero que se desenrolou con moita forza de costa ós invasores. 


As probas falan de presenza humana na cidade de Borneiro entre os séculos III a.C., a II d.C. Até o de agora, foron trinta e seis as estruturas que saíron á luz, mais calcúlase que quedan baixo da terra unha cuarta parte das mesmas. As ruínas da vella citania de Borneiro, sen dúbida unha das mellores conservadas do país, permítennos imaxinar como era a vida e o día a dia daqueles antepasados, galegos primitivos que, sen coñecer a escritura, somentes nos puideron deixar as ruínas mudas daqueles séculos orixinarios da nosa historia.