mércores, 29 de maio de 2013

Santa Columba atesoura o máis senlleiro cabazo


“ten unha xunta de bois
y-unha vaquiña de leite
y-unha porca con leitos,
y-un hórreo cheo de millo
y-unha tulla que... ¡meu Dios!
se non ten pan pra tres anos
ten-o ben certo pra dous”
Filomena Dato Murais, Follatos

Ás veces, namentres avanzamos polos longos camiños que nos conducen até os nosos procurados destinos, obviamos os símbolos máis elementais e abundantes que nos distinguen como nación. En calquera aldea galega, por moi descoñecida que sexa, podemos ollar multitude de mostras dunha arquitectura tradicional única no noroeste peninsular. O noso país é un territorio que soubo conservar tan ben o seu patrimonio histórico e cultural como o gran que, ano tras ano, se vai atesourando nos cabazos.  O certo é que se aínda conservamos cabaceiras, muíños, cruceiros, igrexas, pombais, e outras moitas mostras senlleiras de arquitectura popular, é porque até non fai moito, formaban parte das nosas vidas. Desta volta, centraremos a nosa atención nunha desas mostras tradicionais que aínda se manteñen con vida en Galicia; o hórreo ou cabazo. O termo procede do latín Horreum, e foron moi empregados durante o Imperio Romano para almacenar todo tipo de produtos, tal que viño, provisións e outros alimentos. Isto lembrounos a viaxe efectuada á terma romana de Aquis Querquennis, onde coñeceramos por vez primeira as comodidades das que gozaban os romanos no noso territorio, así como os hórreos e diferentes espazos dos que dispoñía o complexo termal. A primeira mención e representación gráfica coñecida sobre destas construcións no noso País aparece nas Cantigas de Santa María, que datan do século XIII e son atribuídas a Afonso X, O Sabio. Na cantiga CLXXXVI aparece o termo “orrios”, en referencia ós hórreos ou cabazos, e revélanos que o cereal almacenado nos mesmos non era outro que o trigo: “Como huos monges non avían que comer a rogaron Sancta María que os acorresse / Como os monges s'acharon outro día os orrios cheos de muy boo trigo”. Na susodita representación gráfica aparecen dous hórreos góticos, con portas en arco de ferradura na cara máis estreita dos mesmos. Ámbolos dous carecían de crus e de aguillón. Nembargantes, a meirande parte destas simbólicas mostras arquitectónicas galegas comezaron a aflorar coa chegada do millo das Américas. Este prezado cereal, xunto coa pataca, borrou a fame do país e fíxonos prosperar, mais tamén é certo que por aquel entón aínda non eramos coñecedores dos requirimentos que se precisaban para conservar este dourado gran. Para tal fin fóronse construíndo os hórreos que hoxe coñecemos e que se estenden, non somentes polo noso país, senón tamén polos territorios veciños de Asturias, O Bierzo e o norte de Portugal


Polo xeral, as nosas cabaceiras enmárcanse en diferentes estilos moi característicos en función da zona xeográfica na que se sitúan. Hainos de pedra, de madeira e até mesmo de vimbio. Nos Ancares abundan os hórreos ó estilo Becerreá, de estrutura cadrada a base de madeira, pés de pedra e teitos de palla, namentres que na zona norte de Lugo son máis frecuentes os hórreos de estilo Mondoñedo e Ribadeo; característicos polas súas afiadas ameas sobre dos tellados. Amais dos xa citados, o noso pequeno pero particular territorio conserva outros moitos estilos como o da Fonsagrada, o bergantiñán, o Mariñán, o de Tui, etcétera. Na fermosa e histórica vila de Combarro xa tiveramos ocasión de coñecer ós verdadeiros protagonistas do lugar. Alí, amontoados uns sobre dos outros, acharamos os prezados hórreos que atesouran a semente da terra, en fronte mesmo do mar. Mais desta volta ansiabamos procurar un dos tres hórreos máis grandes e senlleiros do País. Viaxamos cara o estremo sur da sempre bravía Costa da Morte, atravesando o fondo da Ría de Corcubión; onde o leito do Xallas se mestura coas augas do mar. Logo de deixar atrás a pintoresca vila de O Pindo, achamos ó lonxe, aberta ó Atlántico e protexida polo macizo do Pindo, o infindo e dourado areal de Carnota. De fronte a esta feiticeira praia, a sombra do maxestoso Promontorium Nerium fisterrán e a silueta das Illas Lobeiras dominan o horizonte, e nada máis se pode ollar na liña dos solpores. Á fin estabamos a pisar o antigo Condado de Cornatum, unha terra de petoutos que no seu día pertenceu ós Condes de Lemos e ós Trastámara, mais polo que contan, as súas fortalezas foron derrubadas coas Revoltas Irmandiñas. Nada parece quedar xa daqueles tempos. Nembargantes, este concello coruñés da Comarca de Muros atesoura un importante legado cultural e patrimonial. Aquí podemos atopar dende petróglifos como o da “Laxe escrita” até asentamentos celtas e castros tan senlleiros como o de Mallou. Mais se por algo destaca este municipio costeiro, non é somentes pola gran cantidade de hórreos que posúe, senón porque posúe os dous máis grandes do país, e por tanto, do mundo. 


O máis alongado do noso país é o de Santa Baia do Araño, no Concello de Rianxo, que mide uns 37 metros de lonxitude. Nembargantes, este hórreo carece de pés. O segundo e terceiro máis longos fican en Carnota, un na parroquia de Santa María de Lira e outro na de Santa Columba. O último, por ser o máis senlleiro, é desta volta o noso procurado obxectivo. Entramos paseniño por antr’os rueiros que nos encamiñan cara o conxunto conformado pola igrexa en honor a Santa Columba, a casa reitoral, un pombal e, por suposto, o hórreo máis senlleiro do país. Ficamos abraiados ó contemplar a lonxitude deste monumento granítico, feito á medida da mesa e sotana do crego desta parroquia; o seu antigo dono e señor. Segundo se pode apreciar nas inscricións que fican sobre das tres portas que posúe este senlleiro hórreo de Santa Columba, a súa construción foi obra do arquitecto Gregorio Quintela. Enmarcado nun estilo fisterrán, foi erixido os anos 1768 e 1783. As súas dimensións, de 34 metros de longo por case dous de ancho, concretamente 1,90 metros, resultan impresionantes. Quen sabe canto non deberon suar os veciños para encher, ano tras ano, este hórreo xigantesco de Carnota. Que neste concello podamos contemplar os máis grandes hórreos do país, non é froito da casualidade. Os hórreos de Santa María de Lira e Santa Columba gardan unha estreita relación e mesmo unhas características que os fai moi semellantes, case idénticos. Ámbolos dous teñen o mesmo número de pés, un total de 22 pares, conservan o mesmo estilo fisterrán e carecen do aguillón tradicional. Este é substituído por outra crus. As únicas diferenzas radican en que o de Lira, erixido entrámbolos anos 1779 e 1814, é uns metros máis longo que o de Santa Columba, mais consérvase en peores condicións. Todas estas grandes similitudes e pequenas diferenzas indícannos que entre estas dúas parroquias existiu, antano, unha certa rivalidade. Ollamos os tornarratos, esas pezas circulares que se sitúan estratexicamente sobre dos pés do hórreo e que manteñen afastados ós ratos, e outras alimañas, do prezado gran. Fitamos todas e cada unha das caras deste declarado Monumento Nacional, así como o pombal que fica ó seu carón; de estrutura cilíndrica, cun cónico teito cuberto de tella do país. 


Somentes a Igrexa podería erguer, naqueles tempos, un hórreo de tamañas dimensións coma este. Mais no noso pensamento ficaban os fieis, as humildes e traballadoras xentes da parroquia. É sabido por todos que antano era case unha obriga agasallar ós cregos coa mellor parte das colleitas e das matanzas. Supoñemos que namentres os cregos destas parroquias carnotás rivalizaban sobre do tamaño dos seus hórreos, ás xentes tocaríalles enchelos de fartura. Quizais, detrás desa popular rivalidade que mantiña en vilo ás dúas parroquias, ata poida que se escondesen outros intereses; lembremos que canto maior sexa a capacidade dos hórreos, maior riqueza poden albergar. Mais non viñemos a este lugar pra xulgar a ninguén. Logo de coñecer esta xigantesca mostra de arquitectura tradicional galega, os nosos pasos encamiñaríanse cara o santuario da parroquia. As badaladas de Santa Columba, coma o bombeo dun enferruxado corazón, semellaban reclamar a nosa presenza no seu adro. Pisamos as sacras tumbas que se estenden sobre do chan. A monumental torre do campanario, erixida por Carlos Aboy a comezos do século XIX, non deixa a ninguén desapercibido.  A igrexa, de estilo barroco clasicista, foi fundada aló polo 1755, pouco antes de que se comezase a construír o hórreo, e conserva unha estrutura que mestura a planta de crus latina coa basilical de tres naves. Alí, fronte á igrexa de Santa Columba e sobre das tumbas, prometemos volver para coñecer máis de preto as características do veciño hórreo de Santa María de Lira. Que estas cabaceiras carnotás fiquen en pé por moitos séculos máis, pois son os simbólicos piares sobre dos que se asenta boa parte da nosa historia, cultura e tradicións.

xoves, 23 de maio de 2013

San Paio de Narla e as lendas da Castronela


“Para a túa almea traio esta bandeira
que cruzou tamén ventos e batallas
Pona ergueita arriba sobre o teu castelo
Deixa que tremule sobre a túa casa
É bandeira ousada de ilusión e canto
que por ti contenta se abre branca e franca”

Bernardino Graña, Ardentía

Neste noso País de lonxeva historia, as lendas semellan emerxer da multitude de lugares máxicos que atesoura o noso chan. Son historias incribles herdadas dos nosos devanceiros que nos achegan, con certo misterio, cara tempos xa finados. As entrañas dos pazos e mosteiros galegos aínda gardan vellas historias que chaman por nós e mesmo nos incitan a investigar. Baixo a sombra das afiadas ameas das nosas fortalezas, somentes é preciso poñer o noso maxín a traballar. Viaxamos cara a Comarca de Lugo para coñecer máis de preto a contorna da súa antiga e amurallada cidade, e xa de paso procurar eses lugares lendarios onde poder recrear vellas historias. Na parroquia de Santa María de Xiá, pertencente ó concello lucense de Friol, existe un lugar coñecido como A Castronela. Procurabamos unha fortaleza medieval onde coñecer parte da súa historia, mais o certo é que pouco sabiamos das lendas de amor e desgraza que atesouraba. Chegamos á Castronela unha escura e gris mañá de outono, e nada máis entrar, as xigantescas e rexas torres da fortaleza de San Paio de Narla, un dos máis senlleiros castelos do noso País, escureceron máis, se cadra, un día xa de por si bretemoso. Á fin ficabamos baixo a simbólica sombra dun antigo fogar nobiliario coas portas abertas; liberado. Nembargantes, a súa historia non coñecía esa palabra. Este antigo castelo foi a morada dos Vasco de Seixas, unha familia que preferiu matar ós seus seres queridos denantes de que estes se mesturasen co pobo. Contan que nesta fortaleza da Castronela, tal e como nos suxire o propio nome do lugar, existiu un castro da Idade do Ferro sobre do cal, séculos despois, se erixiu a fortaleza que agora coñecemos. 


Aquí, nesta verdescente campiña que nos somerxe nun mundo de fábulas, as lendas tórnanse, se cadra, máis certeiras. Sorprenden, e moito, as soberbias dimensións desta antiga fortaleza, a súa desafiante silueta. Contan que foi construída entrámbolos séculos XII e XIII, mais o certo é que a edificación que hoxe podemos ollar é froito das sucesivas reformas levadas a cabo entre os séculos XVI e XVIII. Todas elas baixo o mandato de Vasco de Seixas, e logo de que un século antes, no XV, a torre fora destruída polas Revoltas Irmandiñas. Os primeiros documentos achados que fan referencia ó castelo datan do século XIV, e nun deles, do ano 1350, aparece citado como “Rocha Narrela”. A pesares de que estivo habitado polos Parga, os Ulloa, os Campomanes ou os Novo, na meirande parte da súa historia foi a morada dos Vasco de Seixas, unha estirpe sen escrúpulos nin corazón. As máis tristes e sanguentas lendas de San Paio de Narla quedaron escritas, coma vellos documentos, na memoria colectiva do seu pobo. Unha delas conta que nesta fortaleza viviu Dona Catalina de San Tirso, a muller do Señor das Torres; un déspota e ruín descendente da estirpe dos Vasco de Seixas. Catalina, coñecida tamén como a Dona das Torres, era unha honesta e fermosa muller que trataba con dozura e bondade ós seus servos. Co tempo, o Señor das Torres comezou a desconfiar, pois non podía comprender como a súa nobre muller se levaba tan ben coa servidume. Ninguén soubo nunca o que lle puido pasar pola cabeza, pero a lenda conta que o atroz Señor das Torres comezou a envelenar á súa muller. Mais o peor estaba aínda por chegar. 


Unha fría mañá, nun arrebato de loucura, o sanguinario Señor das Torres asestoulle nove puñaladas no peito a Dona Catalina até matala. Logo de cometer tal atrocidade, o asasino fuxiu cara Portugal para procurar a súa protección nas terras do Duque de Verganza, namentres o corpo da súa muller, a Dona das Torres, xacía sobre das silveiras. Tiveron que pasar varios días até que os seus servos a atoparon. E somentes eles foron quen de soterrala. Tempo despois, o pai de Dona Catalina, Don Lope de San Tirso, reclamou ante a xustiza a investigación do cruel asasinato da súa filla. Conta a lenda que ó abrir a tumba, logo de máis de vinte días, o corpo de Dona Catalina apareceu incorrupto, cos brazos cruzados sobre do seu peito ferido. Cando retiraron os brazos, o seu sangue comezou a brotar e un arume de rosas esparexeuse polo lugar. Mesmo din que se escoitou a melodía dun órgano sen músico algún que o puidera tocar. Logo das comprobacións oportunas, o corpo volveu ser soterrado na igrexa do Mosteiro de Sobrado dos Monxes. Uns emisarios partiron cara terras portuguesas na procura do cruel Señor das Torres e con fame de xustiza. Pouco despois, Vasco de Seixas aparecería asasinado. Nesta paraxe lendaria, aínda podemos ollar a capela na que Dona Catalina fora inicialmente soterrada. Como diciamos ó principio, nesta maxestosa fortaleza de San Paio de Narla, as lendas tórnanse máis certeiras, máis reais. Se algo está claro é que esta soberbia fortaleza foi feita a imaxe e semellanza dos seus altivos señores. As afiadas ameas das torres semellan testemuñar parte das súas máis sanguentas lendas. 


Por sorte, a historia deste castelo non remata co paso dos Vasco de Seixas. Anos despois foi pasando de man en man coma unha torre de xadrez. No século XVIII, a fortaleza de San Paio de Narla pasa a mans dos Campomanes, que habitaron nela durante os dous séculos seguintes. A finais do XIX, foi vendida á familia Novo, mais estes non tardaron en desfacerse da propiedade. Contan que a volveron a vender a un novo propietario que somentes a quería derrubar para, dalgún xeito, sacarlle proveito á pedra. Coa chegada do século XX, a paz e a humildade apoderáronse das entrañas mesmas desta maxestosa fortaleza. No 1939 foi adquirida pola Deputación de Lugo, e aló polo 1983, o arqueólogo Felipe Arias Vilas converteuna na sección etnográfica do Museo Provincial de Lugo. Agora esta soberbia fortaleza alberga o Museo etnográfico e histórico de San Paio de Narla, e fica coas portas abertas para todo aquel que queira coñecer máis de preto a súa historia. Deixamos tras de nós A Castronela maxinando a lendaria bondade de Dona Catalina, mais cos ollos postos nas afiadas ameas das torres do Señor. Que non esvaezan nunca as historias deste castelo nin as máis tristes lendas da Castronela! 

luns, 13 de maio de 2013

O Mosteiro de Monfero e a teima dos Andrade


“Marusías da Frouxeira
corredoiras sen distancia
fragas do Eume e Monfero
lagoas regos pucharcas
escuridade das lúas
chirlosmirlos treboadas”

Antón Cortizas Amado, Nos Páramos da Lúa


Algo temos falado xa da abondosa cantidade de abadías que se perden na nosa xeografía, das antigas labouras monásticas e da innumerábel cultura que nos legaron. Falamos das ricas e mestas fragas que os arrodean, así como do uso que se lle foi dando ós vellos muros destes sacros complexos ó longo do tempo. Moitas destas históricas abadías aínda seguen con vida, como o Mosteiro de Sobrado, mentres que outros foron transformados en luxosos hoteis ou museos, como é o caso de Santo Estevo e Santa Cristina de Ribas de Sil. Mais tamén é certo que nesta terra de mosteiros aínda fican moitas abadías derrubadas e saqueadas. Viaxamos até outro dos moitos monumentais mosteiros do noso País para coñecer un pouco máis de preto a súa historia. Desta volta, ata unha desas abadías abandonadas da que tan so coñecemos o seu nome, Santa María de Monfero. Encamiñámonos cara a Comarca do Eume, onde xa tiveramos ocasión de coñecer as súas fragas e a histórica vila de Pontedeume. Alí, nos antigos dominios dos Andrade, fica aínda un histórico complexo monástico que nos fala das antigas contendas entre os señores e a Igrexa. Deixamos tras de nós Pontedeume e a maxestosa sombra da Torre dos Andrade para viaxar uns vinte quilómetros até o concello coruñés de Monfero. 


Este municipio atópase arrodeado polos concellos coruñeses de Miño, Irixoa e Vilamaior, así como tamén polos termos municipais de Guitiriz e Xermade, da provincia de Lugo. O mosteiro fica na parroquia de San Fiz de Monfero, a máis de 300 metros de altitude i entre as ásperas serras de Cela e Moncoso, baixo as que discorren os cursos do Eume e do Lambre. Pouco despois de atopar o lugar d’As Travesas, albiscamos dende o lonxe os vellos muros da nosa procurada abadía. Non tardamos en fitar a axadrezada fachada barroca do antigo Mosteiro Cisterciense de Santa María de Monfero, nin a súa torre nin o seu cruceiro. Estabamos ante un dos máis claros exemplos da vida monacal na Galiza d’antano, unha mostra máis do poder eclesiástico que, dende que temos conciencia, imperou no noso País. O Mosteiro de Monfero fica nun outeiro arrodeado de montes e fragas, mais as súas dependencias fican baleiras e silenciosas. Esta abadía conta con tres claustros, unha igrexa, portería, baptisterio, refectorio, cociña, capelas laterais e mesmo un scriptorum, onde os abades lían e transcribían documentos. Mais ningunha destas salas alberga xa monxe algún. Na portería somentes rezan os merlos. A historia deste mosteiro comeza aló polo ano 1134, baixo o reinado de Alfonso VII; un coñecido promotor da Orde do Císter. Por aquel entón, os nobres Alfonso Bermúdez e Pedro Osorio, tío e sobriño respectivamente, mandaron erixir o mosteiro que hoxe coñecemos. 


Dende un principio, esta abadía foi encomendada a monxes beneditinos que procedían de Santa María de Valverde, e despois, tamén de Santa María de Carracedo. Contan que esta abadía chegou a albergar a máis de 70 monxes beneditinos. No 1135, recibe o visto e prace de Don Alfonso VII, e anos despois, aló polo 1147, convértese en Mosteiro Cisterciense baixo a xurisdición dos monxes de Sobrado. Mais non sería de xeito oficial até o ano 1201. A partires do século XIII, o mosteiro comeza a medrar, en parte grazas ás granxas que os monxes foron creando arredor da abadía, e sobre todo grazas ós beneficios que foron sacando a base de arrendarlles as terras ós veciños. Os abades de Monfero fóronse facendo cunha importante riqueza e patrimonio, nembargantes, a súa ledicia non lles ía durar moito tempo. Anos despois, xa no século XIV, chegaron as primeiras contendas cos nobres. Os señores de Andrade e os Aras Pardo, como preludio do que pasaría séculos despois entr’os veciños, comezan a fartarse do abuso que a Igrexa estaba a exercer sobre do pobo, así como do patrimonio que os monxes estaban a atesourar nas súas propias terras. A guerra estaba declarada. Nembargantes, a intervención real redimiu en favor dos abades, polo que seguiron a atesourar riquezas para o seu mosteiro. Durante os séculos XVI e XVII, e grazas ó crecemento económico, o mosteiro viviu a súa época de maior esplendor. Acometéronse moitas das obras nas dependencias monacais e, sobre todo, na igrexa. O mosteiro foise renovando. 


O que máis chamou a nosa atención cando chegamos a esta abadía foi, sen dúbida, a fachada barroca da igrexa. En ningún outro santuario galego puidemos ollar a extraordinaria combinación da lousa e o granito, esa alternancia de cores que aportan as dúas rochas coas que se divide o chan da nosa Galicia. Trátase dun templo de planta de cruz latina construído entre o 1622 e o 1656 sobre dunha primitiva igrexa do século XII. Consta dunha única nave de 65 metros de longo por uns 12 e medio de ancho. O cruceiro dá lugar a unha gran cúpula octogonal de claras influencias italianas. O axadrezado da fachada, a base de perpiaños de lousa e granito, enmárcase entre dúas pilastras e catro columnas de chapiteis corintios que se erguen até a cornixa sobre da que se erixe, aínda sen rematar, a única torre do campanario. Na fachada aparecen tamén dúas figuras femininas que, polo que contan, poden simbolizar á raíña e a unha monxa. Mais os verdadeiros segredos desta fermosa igrexa fican nos seus adentros. Baixo os sacros muros da igrexa de Santa María de Monfero, neste mesmo santuario que dera orixe a tantas contendas, fican os sepulcros da estirpe dos Andrade. 


Aquí descansa o corpo de Nuño Freire de Andrade, alcumado O Mao e finado no 1431, do que contan que o seu gótico sartego é anterior á propia igrexa. Mais neste santuario tamén descansan os restos de seu pai, Pedro Fernández de Andrade, finado no 1407, así como tamén os de Fernán Pérez de Andrade, O Mozo, e os do seu fillo Diego de Andrade; falecidos no 1470 e 1492, respectivamente. A carón destes sartegos, e gravados en fría pedra, disque fican cabaleiros medievais armados, anxos, cans (en sinal de lealdade) e, por suposto, os escudos da Casa dos Andrade.
Os anos foron pasando e a vella abadía seguía a vivir os seus mellores tempos, mais aínda lle agardaba unha nova e definitiva contenda. Durante os séculos XVIII e XIX, os veciños comezaron a súa particular loita cos monxes de Monfero, negándose a pagar as abusivas rendas. Isto, sumado ás invasións francesas e á inestabilidade da política castelá, non fixo máis que entorpecer o porvir do mosteiro. No ano 1820, Santa María pecha as súas portas, mais non de xeito definitivo. Tres anos despois, no 1823, permítese ós monxes retornar a Monfero. E o certo é que moitos volveron, mais aquel mosteiro xa ficaba saqueado e inhabitable, derrubado. Ós monxes non lles quedou outra que marchar por onde viñeran. Anos despois, o Arcebispo de Santiago, ante o abandono no que ficaba o vello mosteiro de Santa María, decide doar os retablos da igrexa ás parroquias d’arredor. Así é como remata a paradoxo desta vella abadía, cos monxes fóra dos claustros e os nobres na igrexa de Santa María. Profundamos en cada unha das súas vistas, atesourando recordos que nos achegan a tempos finados.


O vello Mosteiro de Santa María de Monfero fica agora derrubado, mais as súas dimensións aínda o fan grandioso e colosal. Aínda se poden apreciar as antigas balconadas, as chemineas, a gran cantidade de estreitas xanelas que ollan ó val e as xuntas d’antigas vidreiras. Puidemos dar boa conta dos seus poderosos contrafortes e das numerosas dependencias nas que habitaban os monxes. Baixo as xigantescas paredes e piares puidemos comprender o afastados que se debían sentir os veciños respecto dos abades. Poida que as rendas foran prexudicando a imaxe que o pobo tiña do mosteiro, mais o único seguro é que o poder e a riqueza que foi atesourando, era a verdadeira teima dos Andrade. Os monxes loitaron e defenderon o seu mosteiro, mais foi a suor do pobo a que fixo posible que se erguera, a que transformou a primitiva capela do século XII nun mosteiro cisterciense de gran renome e prestixio. As disputas e o tempo foron silenciando a vella abadía, e a humidade dos invernos, apoderándose dos claustros. Semella que logo de tantos séculos de disputas, o destino quixo outorgarlles a Santa María e ós Andrade, unha longa estadía de silencio. Que o vello cenobio de San Fiz volva a vivir, con ou sen disputas, os seus mellores tempos!

luns, 6 de maio de 2013

A presa e muíño de Merra d'abaixo


“Abrámos mail-a represa,
que pod'a canl'entoar
e non hai paus na debesa
pra podelo esbaleirar.
[…]
Xa teño o muíño corrente:
ven moer tí, meu amor,
que n'hay mozo máis valente
que seipa möer millor”.

Francisco Mª de la Iglesia, D'o mar e d'a terra


Logo de contemplar a monumental morte en fervenza do Río Xallas e o ronco ruxido das súas augas, o destino quixo mostrarnos outro curso fluvial onde procurar paz e silencio. O destino quixo levarnos ata outra terra de augas menciñeiras, até a braña chairega dos extensos horizontes. Deixamos tras de nós o bulicio da máis fachendosa ruxidoira do País para procurar o murmurio i a paz dun río menos coñecido, mais non por iso menos especial. Os nosos pés encamiñábanse cara a sempre fértil Terra Chá, i en concreto, cara o concello lucense de Guitiriz, onde xa visitaramos o encoro de San Xoán; unha fermosa paraxe de gran importancia na vida cotiá dos seus veciños. O certo é que Guitiriz conta con centos de fontes, muíños, regatos, pontes e numerosos espazos onde a auga é a eterna protagonista. Eramos coñecedores da sona que foi atesourando, tanto o seu balneario como as súas augas termais, e da cantidade de ríos e regatos que se entrecruzan sobre deste territorio. Mais desta volta non nos foi nada doado acadar o noso obxectivo. 


Chegamos a Guitiriz cun ceo incerto, ameazante. Botamos a andar na parroquia de San Salvador de Parga, onde pisamos o húmido e valioso chan dunha comunidade de gandeiros composta por máis dun cento de veciños. Nestas terras debiamos procurar o curso do Río Requeixo, tamén coñecido como Río Roca, e as nosas indicacións levábannos até a aldea de Bascuas. Preto de alí puidemos atopar o muíño e presa de Merra, unha das paraxes naturais que conforman a Ruta da Auga de Guitiriz, nembargantes, non era o lugar que nós andabamos a buscar. Logo de moito cavilar, caemos na conta de que o noso humilde recuncho ficaba augas abaixo. Acompañamos o curso do Requeixo denantes de que este pase a doar as súas augas ó Río Parga, nunha terra onde os regatos semellan veas, e os ríos; arterias que bombean auga dende o brañal. Neste labirinto de regatos, calquera paraxe resulta fascinante e sorprendente, mais nós viaxabamos trala paz e o silencio; tralos descoñecidos remansos que abondan no vello fogar de Breogán. Ansiabamos afastarnos do xentío, do ruído e do asfalto, para viaxar como cabaliños do demo a rentes de mansas augas. E así, seguindo o curso do Requeixo, foi como achamos a presa e muíño de Merra d’abaixo. 


Atopámonos nun remanso de paz e frondosa natureza. Dende as profundidades do río i entrámbolas dúas ribeiras, emerxen estraños petoutos pulidos polas augas dende a longa noite dos séculos. Foron moldeados polas correntes, refinados polas chuvias e polo vento. As súas pardas cores foron enverdecidas polos musgos, escurecidas polas algas e as crecidas. Unha mesta fraga conformada por centos de árbores e matogueiras, fentos e silveiras, protexe o curso do Requeixo. Salgueiros, ameneiros e bidueiros, son algunhas das especies arbóreas que precisan das augas deste río para subsistir. A humidade conformou un paradiso de musgos e fieitas, un chan escorregadizo de extrema beleza. Pero o que máis chama a nosa atención é a vella presa de pedra e o muíño chairego que fica ó seu carón. Comeza a chover, e as primeiras pingas escachan en aros o espello do río. Buscamos refuxio no vello muíño que tanto interese espertou en nós, dándolle as costas ó vento, e coa espranza de que voltase o sol. 


O conxunto conformado pola presa e muíño de Merra d’abaixo supón unha pequena mostra máis do proveito que os veciños de Guitiriz lle souberon sacar á súa auga. En moitos muíños galegos podemos ollar canles que, dende o leito do río, dirixían e transportaban a auga ata os baixíos destas vellas construcións. Desta volta, e ó igual que no muíño de Merra que acabaramos de visitar, este muíño d’abaixo conta cunha enxeñosa represa feita en pedra que regula o caudal da auga para sacar un maior proveito da mesma. A chá orografía desta comarca fai que as súas augas discorran de vagar, e a represa garantía unha maior constancia na presión das augas denantes de pasaren polo muíño.  Mais esta presa supoñía, tamén, unha barreira protectora para o muíño de cara a posibles crecidas. Os niveis das últimas crecidas fóronse tatuando nos solitarios petoutos do Requeixo. A paz que se respira neste lugar fai que nos deteñamos a ollar cada detalle, cada perspectiva. Fitamos o vello muíño chairego e o seu tellado de lousa a dúas augas, a pequena represa e o manto de musgo sobre das rochas. Cantas historias e segredos gardarán as catro paredes deste vello muíño, e canta fame debeu quitar. Ollamos o leito do Requeixo ata quedarmos pampos, coma posuídos pola paz e absorbidos polas augas vagarosas. Non cabe dúbida que estabamos a pisar un lugar especial, un remanso onde achar a paz e o silencio que ás veces precisamos nas nosas vidas. As chuvias foron amainando, dándonos unha última oportunidade para deleitarnos nesta fermosa i esquecida paraxe. 


Ás veces, prezados lectores, os lugares que máis nos sorprenden son os que menos sona e renome posúen. A Terra Chá atesoura paraxes únicas, como a Lagoa de Cospeito, e xoias históricas de gran importancia, tal que castros, dolmens e mesmo menhires como o de Pedra Chantada. Mais o verdadeiro tesouro deste xigantesco brañal, coma comentabamos ó principio, é a súa auga. Nesta comarca, o bafo da terra alenta a fartura do gando e nutre infindos leirados. A forza dos seus de regatos, antano, fixo xirar o eixo de centos de muíños, espallando a fame e a miseria do País, facéndonos medrar como o centeo. A Chá é un útero onde se xera osíxeno e humidade, unha mestura vital que nos conforma e nos alimenta. Cada recanto que visitamos nesta terra resulta máis máxico e impresionante. Mais con fonda tristura, debiamos poñer fin á nosa particular andaina pola Ruta da Auga de Guitiriz. Por estas terras aínda nos agardan lugares ben senlleiros e fermosos. Logo de atravesar a estreita i escorregadiza represa, abandonamos este remanso de natureza cheos de vitalidade, coas nosas sombras perfiladas no leito do Requeixo. Que nunca se perda a paz nin o silencio da presa e muíño de Merra d’abaixo!