O Caurel do ouro e das devesas

"A túa palabra
vive, latexa
nas terras do Courel orixinario,
do Courel amado e transcendido,
vive en cada manancial,
en cada pedra,
en souto que florece,
no revoar dos corvos pregoeiros,
nas uces, nas carqueixas,
na inmaculada neve,
no soedoso vento,
na lúa que se pousa na xeada,
nos bidueiros, nos freixos,
nos carballos.
A túa palabra soa
na Serra do Rebolo,
ascende ós cumes
do Pía-Páxaro, do Pinza
e da Boca do Faro,
onde ouvea o lobo
e roña senlleiro o xabarín.
A túa palabra
vai e vén por Penaboa, Seara, Murelos,
anda por montes e devesas,
e á voz do camiñante que se recoñece
en cada peneda, en cada gabia,
en cada volta de corredoira,
e ata no paxariño que garula
eidos adiante
no "bicarelo do bico do brelo".
Xosé Neira Vilas, Elexía para un poeta

O ouvido do lobo racha o silencio nas escuras e frías noites do Caurel. O sol comeza a alborexar por riba dos nevados cumios de Formigueiros, e as raiolas matinais van esgazando as brancas teas que cobren de xeo os vales do Lor. As montañas súan auga eternamente, sangue vital que escorrega polas verdescentes e húmidas ladeiras da Devesa da Rogueira. Atopámonos ante as entrañas do espazo natural máis impresionante, diverso e virxe do país. O vello caudal do Río Lor, que descende impetuoso dende o seu nacemento no Alto do Cebreiro, nutre a inmensa superficie arbórea de máis de vinte mil hectáreas de monte virxe. Dende o máis alto das montañas, innumerables regatos baixan erosionando as ladeiras. 

As intricadas ladeiras do Caurel

Un ecosistema privilexiado

No corazón destas devesas, os carballos e castiñeiros centenarios son os antergos monarcas que vixían, con vella sabedoría silenciosa, a paz e a beleza deste paradiso. As súas inmensas raíces atravesan as corredoiras, e emerxen da terra para vestírense de hedras, liques e musgo. No medio desta fraga de fentos, as faias, freixos, teixos e loureiros, constitúen unha pequena parte deste verxel onde están representadas todas as especies vexetais autóctonas do interior galego. A carón dos numerosos regatos que acompañan ó Lor, as árbores hidrófilas, como as bidueiras ou os chopos, acougan a súa sede. En primavera, as flores das amendoeiras, cerdeiras e abeleiras, salpican de cor e arume, as verdes devesas do Caurel. Baixo as súas árbores, arandos e todo tipo de froitos da fraga constitúen gran parte da alimentación da súa numerosa fauna. No corazón da fraga, enciñeiras, sobreiras e madroños semellan estraños. A súa presenza é unha das consecuencias do choque de climas no que está situada a serra: Aquí conflúen especies mediterráneas, ademais das autóctonas do clima galego. Nas altas cumes, sen embargo, a dureza dos elementos crea un clima de montaña, onde as vellas árbores deixan paso a acivros, xestas, carrascas, toxos, breixos, piornais e todo tipo de coloridas flores dos cumios. Os abetos e outras moitas coníferas marcan a fronteira entre a fraga e a alta montaña. 

Baixo o espeso manto de follas murchas, os micelios de numerosas especies de fungos aproveitan a riqueza destes solos para facer emerxer os seus preciados froitos. A riqueza micolóxica está conformada por diversos tipos de boletus, champiñóns silvestres, linguas de gato e de vaca, e outros moitos cogumelos comestibles ou non.

As montañas derrubadas pola cobiza dos romanos

Xa non se escoita o ouvido do lobo. Ó amencer, as manadas voltan de retirada ás lobeiras, nas intransitables ladeiras desta serra. Os raposos e xabaríns, merodean aínda nestas fragas, na procura de alimento. Namentres os esquíos rebulen por antre as ramas, os porcos teixos voltan ós seus coveiros e os corzos toman posesión do día. Son só unha pequena mostra da gran cantidade de mamíferos que habitan neste lugar, entre os cales tamén se atopan a marta, a xineta, o armiño ou o gato de monte. As águias reais sobrevoan Pía Paxaro. Pouco a pouco, o bruído dos bufos e curuxas deixa paso ó impoñente voo das grandes aves rapaces da montaña lucense. As culebreiras, milanos, falcóns e aguiúchos esculcan as ladeiras na procura de infinidade de pequenos roedores e réptiles.

A lenda da Serra do Ouro

A Serra do Caurel naceu fai 350 millóns de anos. Trátase dunha terra desgastada polo tempo, pero que sufreu multitude de fenómenos xeolóxicos ó longo dos séculos. Nas súas intricadas ladeiras e nas súas profundas covas (Cova de Tras), de centos de metros de lonxitude e repletas de estalactitas e estalagmitas, podemos ollar a historia do noso chan. O Pregamento de Campodola, ou o Penedo de Taro Branco, son impresionantes mostras da riqueza xeolóxica do Caurel.

Foi precisamente esta riqueza agochada no solo, a que provocou a chegada do home a este abrupto lugar. Na Cova do Oso, quedan restos dos primeiros poboadores do país, xunto con vestixios do Oso Cavernario, antepasado lonxano do noso Oso Pardo, que aínda acostuma atravesar as terras fronteirizas de Visuña e de Froxán. Aínda se albiscan, de cando en cando, as pegadas do vello plantígrado que, nun pasado non moi lonxano, tiña nestes riscos o seu fogar. 

O Castro da Torre

Os primeiros antergos da Idade do Bronce, ergueron unha vintena de castros no alto das ladeiras, coma atalaias de vixilancia fronte a posibles invasións. As súas construcións, que aínda se poden atopar nos castros da Torre, de Froxaz e de Vilar, son a primeira mostra da profunda relación entre o home e a lousa dende a noite dos séculos. As montañas de Pía Paxaro (1610 metros) e de Formigueiros (1643 metros) fican rabuñadas pola cobiza das antigas xeracións que habitaron estas terras.  A febre do ouro chegou ó Caurel da man dos romanos, que aplicaron impresionantes métodos de explotación, coma o ruina montium, que esgazou en anacos parte do macizo de Pía Paxaro. Na súa cima, os romanos chantaron o emblema da Águia Imperial, proclamando o seu dominio sobre o Caurel, a Serra do Ouro. Tras de sí quedaron numerosos vestixios do seu paso. Boa mostra delo son as minas de A Toca, Torubio e Millares.

As vellas aldeas da serra

Seoane é unha aldea de non máis de trescentos habitantes. A súa diferenza cos lugares da contorna é que se trata dun núcleo de poboación onde existen uns servicios básicos e certas comunicacións con outras vilas de arredor, como Folgoso ou Quiroga. Aínda así, mesmo os teitos dos modernos supermercados están cubertos coa vella lousa que xa empregaran os seus antepasados para protexerse das inclemencias. Facemos unha parada nesta tranquila vila pola que aínda transita algún que outro vehículo, para saborear os manxares máis exquisitos da mesa do Caurel. 

Aceña no Courel

As troitas do Lor e as lebres silvestres están sempre no menú, aínda que a carne de caza maior continúe sendo o tesouro máis prezado. As gornicións están sempre ben surtidas dos mellores productos da serra: patacas, ovos, grelos ou repolos, pan e, como non, o viño de Quiroga. De postre, o queixo con marmelo ou o inmellorable mel; resultado da diversa flora que, co seu recendo, atrae ás rebuldeiras abellas. Mais non debemos esquecer a que antano foi a base da nosa alimentación, as castañas. A importancia deste producto queda reflectida na Festa da pisa da castaña, no Lugar de Froxán, onde cada mes de decembro se degusta de múltiples maneiras este excelente e saboroso froito das nosas Fragas. Descubrindo as rúas de Seoane, adentrámonos nunha corredoira que baixa ata o río. Ó chegar á beira do Lor, dámonos conta de que o bosque asedia constantemente a vella ferrería, antano unha pequena pero próspera industria metalúrxica. Estes antergos edificios seguen as directrices dos coñecementos dos romanos, que trouxeron por primeira vez esta tecnoloxía. Os invasores sacaron destas terras multitude de metais, coma o ferro, o ouro ou o antimonio, facendo da mineiría unha próspera actividade. Hoxe esas tradicións están practicamente perdidas, e os vellos batáns fican asolagados polas augas e pola vexetación. Unha píntega atravesa os humedais. Son os últimos habitantes da vella ferrería de Seoane.

A anterga aldea de Visuña

Visuña

Seguimos as pegadas do oso pardo a través das esgrevias ladeiras da impoñente serra, e acadamos a vella aldea de Visuña. Alí, no fondo dun val baixo a sombra do Formigueiros, os poucos veciños que quedan abren as contras e ollan á montaña. Dentro de pouco, as neves asolagarán os teitos e os campos, e o illamento, a soidade e a fame voltarán a ser unha realidade. No río que atravesa a aldea, varios muíños resisten a pegada dos anos. Son as vellas testemuñas de tempos nos que o pan supoñía o alimento máis necesario. Hoxe son parte da paisaxe, mais poucos están en funcionamento. A intricada estrutura das rúas de Visuña, de aspecto medieval, transpórtannos ós tempos nos que o rei Afonso II (finais do século VIII a comezos do IX) estudaba na vella igrexa monacal da antiga Visonia.

O Castelo de Carbedo

Ós pés da maxestosa Devesa de Rogueira, unha antiga fortaleza semella emerxer entre os vales. Alí, no alto dun xigantesco risco, fican aínda as súas vellas ruínas, derradeiros anacos que restan dun pasado, antano glorioso. Aínda se albiscan as troneiras dende as que tiveron lugar tantas batallas esquecidas. Hoxe, a natureza é a dona e señora do vello Castelo de Carbedo.

O Castelo de Carbedo

A vida sempre foi difícil por estes lugares tan remotos. O "Caurel cruel" segue a ser un entorno implacable, no que os poucos seres humanos que quedan loitan por sobrevivir seguindo o ritmo vital de sempre. Cunha densidade de poboación de quince habitantes por quilómetro cadrado, esta serra é un dos lugares máis illados e solitarios do chan galego. A veciñanza de aldeas como A Seara, situada entrámbolas beiras dun dos moitos afluentes do Lor, demostran que aínda se pode vivir na montaña luguesa, adaptándose ós novos tempos. En Parada, berce da gran figura poética do Caurel, Uxío Novoneyra, unha eira danos a benvida á praza comunal. Aínda que xa pouco trigo se malla aquí, estos vellos vestixios da antiga prosperidade seguen a garda-los rachóns, os madeiros, e as ferramentas das labouras máis tradicionais.

Nalgunhas aldeas somentes quedan os vellos. É o caso de Vilamor, onde todos eles aproveitan as raiolas do sol para reunirse na vella praza, que se resiste a morrer. En Campodola ou en Mercurín, somentes quedan un par de familias, e os fogares abandonados serven de galpón nunhas aldeas que nunca deixaron de ser comunitarias. É precisamente esta característica, a que fai que sexan lugares tan hospitalarios e acolledores, a pesares do illamento e da falta de comunicación co resto do mundo.

O río atravesa a supervivinte aldea de A Seara do Río

As vivendas únense unhas a outras a través de auténticos corredores de madeira e cristal, e locen as esquinas redondeadas, as balconadas de madeira, e por suposto os teitos de lousa, que son os elementos básicos da arquitectura popular do Caurel.

Abandonamos o corazón da serra. De camiño a Quiroga, atopamos unha auténtica puñalada no medio do bosque. Varias canteiras de lousa aproveitan aínda a importancia desta pedra para o enriquecemento duns poucos. O home segue a cobizar os tesouros da terra do Caurel, pero os métodos de extracción actuales son moito máis dañinos que os tradicionais. É unha triste mostra do desprezo que o home demostrou sempre cara este verxel da natureza. A presenza constante dos seres humanos pon en serio risco a pervivencia deste espazo único, auténtico pulmón do país galego. Toda protección é pouca, pois, para este paradiso. O sol agóchase á fin tralos cumios da serra, e tinta de vermello as prácidas augas da Lagoa de Lucenza, no alto de Formigueiros. As aldeas recóllense nos fogares, e o fume das lareiras esténdese polos vales. Pronto o lobo voltará a ouvear no alto dos riscos, polas ladeiras mesmas de Pía Paxaro, e a noite envolverá as aldeas e as fragas.