mércores, 30 de novembro de 2011

O liño dos Batáns de Mosquetín


“Que non me desperte a luz enferma
dun mencer xa morto,
que non me crave o seu aguillón
de sal, cárdenas olleiras, lirios fatigados.

Esta ferida destila resinas,
chuvias, noites de cemento,
universos xiados, mármores
e medo.

Non quero erguerme. Quero
fundirme nun sono de novicias
e grandes sabas ao vento despregadas.

Paxaro melancólico que repousa o voo
xa non o agardan outros ceos,
nocturnas pedras que devolven a calma,
liquens, fiuncho, liño ou mofo,
calor anceio.

Se a tinta podre de luz
as arterias me invade,
hei procuar aire de quirófano,
sanatorio e coloroformo.

Hei navegar, gamela branca,
polo océano máis mouro”
Xulio L. Valcárcel, Cloroformo

Visitámolas terras da Soneira, tralo curso do Río Grande, na busca dun pequeno encrave coñecido coma os Batáns de Mosquetín. Para conseguilo tivemos que adentrarnos no Concello de Vimianzo, máis concretamente, na parroquia de Salto. Unha vez alí contemplamos unha cadea de tres antigos batáns, empregados noutros tempos para mazar o liño aproveitando o curso deste caudaloso Río Grande. Ao seu carón contabilizamos outros sete muíños que, máis que liño, mazaban a fariña do pan. Pouco debeu cambiar esta paraxe dende antano ata o día de hoxe, pois as vellas rodas destes muíños e  batáns seguen xirando na actualidade e as súas pétreas paredes, en pé. Claro está, que xa dende fai máis dunha década estase a loitar moito por intentar conservar este conxunto etnográfico, para que tamén as xeracións futuras poidan chegar a entender o sentido que tiveron estas ferramentas primitivas para a vida dos nosos antecesores na antigüidade.


O motor destes vellos batáns é a auga, o noso ben máis prezado e indispensable, a enerxía máis limpa e agradecida. Sen ela, estas vellas construcións non terían razón de ser e a bo seguro que a elaboración do pan sería bastante máis complexa. Os muíños déixanse ver por tódolos recantos do país, en cada aldea, parroquia ou vila, de uso comunal ou privado, pero resístense a fuxir porque forman parte dun pasado moi presente, asoballados polas hedras e esquecidos por case todos nós. Pero máis estraño é o caso dos batáns, pois non adoitan verse tan a miúdo coma os muíños, mais no pasado pouco tiñan en común; iso si, empregaban a mesma auga. Nos batáns de Mosquetín prensábase o liño e compactábase cunhas mazas impulsadas pola auga do río, para logo ser destinado ó uso téxtil. Os muíños proliferaron moito no país porque moían a fariña dun pan indispensable no día a día das nósas xentes do pasado e porque abondaban en cada regato. Tamén a figura do muíño ou do muiñeiro eran moi protagonizados nas lendas e cantigas, coma un marco enxebre e cotián, enfeitizando e enchendo de ledicia, ademais, os recordos dos nosos pais e avós. Boa sorte, muíños e batáns de Mosquetín!

venres, 25 de novembro de 2011

Allariz d’Augas Santas


“A mañá de Allariz vai e ven na mañá clara do rio Arnoia.
O verán cala en mel é labio que beixa a Raiña Adormecida
e, nas follas das árvores, a sua infancia le as letras
que este dia último de Xullo debuxa”. 
Cesáreo Sánchez

Acompañamos o curso do río Arnoia para adentrarnos nunha fermosa e mítica vila da Provincia de Ourense, Allariz. Visitamos estas terras para ollar de preto o seu importante patrimonio cultural, monumental e natural. A xoia principal deste fermoso lugar é, sen dúbida, o seu coidado casco histórico, onde as pesadas lousas fican xa fatigadas polo tempo, desgastadas polo destino das nosas propias pisadas. Outro valioso monumento que paga a pena visitar é a Igrexa de Santa Mariña de Augas Santas, afundida nos húmidos vales que o Arnoia foi rabuñando por entre os montes dos Canteiros e Armariz. Situada no corazón dun importante cruce de camiños, a vila de Allariz naceu das mans dos reis e condes do antano próspero Reino Suevo de Galicia. O seu nome é un reflexo daquela esquecida época: Vila Alaricii, “o burgo de Alarico”. Os monarcas galegos e leoneses contribuíron a incrementar a súa fama e importancia: construíronse murallas, erguéronse mosteiros, pazos e pontes sobre o Arnoia, conformando unha vila de granito envellecido polo tempo e moldeado pola historia. Os seus habitantes adicáronse dende tempos inmemoriais ás actividades agrícolas. Así o demostra o feito de que a súa principal actividade fora o cultivo e tecido do liño primeiro; e o curtido do coiro en tempos máis recentes. Que o Arnoia continúe levando no seu curso as Augas Santas ó feiticeiro lugar de Allariz!


xoves, 24 de novembro de 2011

Dolmen de Axeitos, vestixio primitivo


"Ay! Cando funguen os ventos
nas polas do castañal
xa non ruxirán as armas
qu'alí tiñan nosos pais...!
Donde fixemos fogueiras
os carrascos nacerán,
e no dolmen en que'ibámos
de noite a sacrificar,
criáranse herbas e toxos
y-os mouchos aniñarán...
Cobrirán silvas y-adreiras
as pedras do noso lar,
e sobr'as mámoas dos mortos
xente allea pasará"
Arcebispo Lago

Achegámonos ós antergos tesouros que a historia nos foi agasallando ó longo dos séculos, silenciosos lugares que nos falan dos comezos e dos finais, da vida e da morte, das fortalezas e das debilidades. Un claro exemplo é o vestixio da Pedra do Mouro, por todos coñecido como Dolmen de Axeitos, e que conta xa cuns case seis mil anos. Antigamente, estaba soterrado nun outeiro formado por rochas e terra coñecido como mámoa, que contaría tamén cun corredor radial que suporía un acceso á cámara.
Esta xoia do neolítico, afincada nas terras do Concello de Ribeira, resístese a desaparecer e loita por ensinarnos a súa pendurada anta e as verticais laxas que o conforman, impresionantes menhires acoitelados dende tempos inmemoriais nestas terras para exercer de leito mortuorio de primitivos defuntos dende o 4000 a.C. Pouco sabemos da vida naqueles tempos, mais sorprende o dominio que o home galaico tiña para construír estes dolmens de xigantescas pedras, toda unha mestría que herdamos deles e, máis posteriormente, tamén dos romanos. Legados que fican condenados a vivir por sempre e para sempre, mergullados e agochados en centos de recunchos do noso pequeno país, tesouros que debemos seguir protexendo. Baixo a sombra da anta do Mouro e a súa feiticeira carballeira, decidimos liscar para non perturbar a maxia que neste lugar se percibe. Boa sorte pois, Dolmen de Axeitos!

venres, 18 de novembro de 2011

Adeus, Cidade da Coruña


¡Ouh, meiga cibdá d'a Cruña,
Cibdá d'a torre herculina,
de xeneraciós recordo
máis fortes q' as d' hoxe en dia;
Cibdá que por'sobr' os mares
érguel-a cabeza altíva,
cal onte n 'as tuas murallas
o brazo de María Pita:
¿Qué tés n'ese teu recinto,
que tés pr'os que te visitan,
que conecerte non poden
sin que deixarte non sintan?

Manuel Curros Enríquez

Cheguei a esta cidade cuns estreados dezaoito anos para rematar os meus estudos e comezar a voar. Sete anos despois, o destino, coma una coitela, rachou coa monotonía para obrigarme a buscar un leito baixo o máxico mapa estelar da nosa histórica Capital, Santiago de Compostela. A escasos días da miña inminente fuxida, comezo a pensar nas noites coruñesas e os seus marítimos abrentes, na melancólica visión dende os cristais dunha vella galería ou no impetuoso e bravo vento que, coma de costume, azouta o faro máis vello, a Torre de Hércules. Lembrarei por sempre a súa fermosa muralla defensiva e o Castelo de San Antón, bastións defensivas da cidade, e como non, a María Pita; heroína e defensora coruñesa que, aló polo século XVI, loitou contra flota da armada inglesa capitaneadas polo corsario Francis Drake para libertar a súa cidade. Non esquecerei xamais as leccións aprendidas nestes sete capítulos de vivencias nin os amenos seráns de Orillamar, onde acostumábamos a deixarnos naufragar na estrela máis dourada do país; a de Galicia. Resulta estraño e desconcertante para min enfrontarme a unha nova cidade, unha nova xente e unha nova vida, mais onde queira que vaia e onde queira que pise, levarei a canda min todas esas vivencias, todas esas leccións aprendidas, e o grato recordo dunha xente marabillosa. A cidade que bautizou a miña independencia deixará de ser o meu fogar de aluguer para pasar a ser un banco de recordos no caixón dunha memoria, cada vez máis roída polo tempo. Os meus ollos ficarán nos cons dunha deserta Praia do Orzán, no seu mar e nas súas illas, as miñas mans na humidade das pedras da Torre e os meus pés, non o dubidedes, percorrendo Galicia. Boa sorte pois, amigos coruñeses, que o vello faro continúe aloumiñando, coma cada noite, o noso mar e as nosas perigosas ribeiras atlánticas!.

luns, 14 de novembro de 2011

Estaca de Bares, mástil do Norte



Lat.: 43º 47' 23.6” N, Lonx.: 7º 41' 17.9”O

“Aló en baixo, o Atlántico; mirando á man dereita o Cabo Ortegal, o mar Cantábrico, a Estaca de Bares, a serra da Coriscada, a Faladora, o monte Caxado, a ría e vila de Ortigueira...”
Narciso Luaces

Non podiamos liscar das terras da Mariña Occidental sen pasarnos polo rochoso mástil do Norte, a punta de Estaca de Bares. Este recodo atópase no Concello de Mañón, entre as rías de Ortigueira e O Barqueiro. Esta enclave é o punto máis setentrional do país e, ó igual ca Ortegal, fica coma fronteira de mares, linde mariño que divide o Océano Atlántico do Mar Cantábrico, nun acompasado valse de ventos que acompañan o itinerante voo das aves de paso. A paisaxe de cantís mostra a cara máis feroz destas terras, onde o vento, coma un perfeccionista e metódico escultor, foi azoutando a súa furia e moldeando a vertixinosa paisaxe. Deixamos atrás o fermoso Faro de Estaca de Bares collendo rumbo ó Norte e loitando de cara a un vento oposto e resistente para ollar as invisibles ribeiras bretonas e os galeóns empuxados polo vento da necesidade. Unha vez desafiamos as forzas da natureza, decidimos baixar a Porto de Bares, unha abrigadiña e xeitosa vila mariñeira onde as chalanas descansan na area da praia, a carón do mar onde viaxan ceibes cada abrente, cada alborada. A vila móstrase silenciosa e solitaria, completamente inmersa no ruxido feroz do seu mar. Pero o máis sorprendente deste pequeno porto pesqueiro é o seu Dique fenicio, anterior á chegada dos romanos, e construído con bolos ou pedras circulares moldeadas pola acción mariña. Voltarei, algún día, a retarme co vento de Estaca de Bares!

domingo, 13 de novembro de 2011

Cudillero, anfiteatro cantábrico e mariñeiro


"Y al cabo nada debo si no hay pesca prendo fuego,
me salgo al mar y quemo hasta el último aparejo,
que carguen a su espalda y su conciencia un hombre menos,
hoy siete de febrero, sello y firmo en Cudillero".
Víctor Manuel

Cansados de atravesar fronteiras e sendas veciñas, decidimos facer parada e tomar folgos nun encrave único e, sen dúbida, un dos lugares máis impresionantes de Principado de Asturies; o singular pobo mariñeiro de Cudillero, ou como dirían os astures; CuideiruEste lugar recibe o nome de anfiteatro pola disposición das súas casas, que simulan ficar penduradas nun monumental palco cara ó mar e á praza do mesmo. Todas elas, pintadas de distintas cores pero todas unidas entre si nun intricado labirinto de estreitas rúas e escalonadas fachadas, unas por riba das outras nun conxunto variopinto de vivendas que semellan non querer perderse ningún detalle da función. Inundado de brisa cantábrica, esta vila é un bule-bule de veciños, coñecidos como pixuetos, e visitantes, artistas ou bohemios que se mergullan entre as súas rúas na busca da mellor instantánea e do mellor recuncho onde inspirarse e deterse cada pouco a ollar, sinxelamente, a propia vida deste lugar. O Faro de Cudillero completa a fantástica estampa marítima que se avista dende calquera fiestra das incontables fachadas deste pintoresco anfiteatro. Non é xusto falar destas terras astures sen citar á fermosísima Praia do Silencio, no mesmo concello e á cal é case imposible acceder se non é camiñando. Sorprenden os seus cantís e o seu nome; Silencio. Quizais pola súa inaccesibilidade ou pola soidade que habita nesta praia a maior parte do ano. Prometo volver a pisar o escenario mariñeiro de Cudillero!


xoves, 10 de novembro de 2011

O vento mareiro de Baroña


"Doce a vista desde longe,
Castro boó, castro compreto,
¡Ou castro, amigo dos celtas,
Antr' os castros o primeíro!"
Eduardo Pondal

Poucos lugares quedan xa coa maxia, historia e natureza que posúe o milenario Castro de Baroña, no municipio coruñés de Porto do Son. Este fermosísimo lugar fica nunha minúscula península, moi preto da Praia de Arealonga, -curiosamente, ó igual que o Castro de Fazouro, no termo municipal de Foz, Lugo-, e a súa historia remóntase ós siglos I a.C. e I d.C., cando os primitivos habitantes desta cidadela se asentaron neste istmo, co fin de atopar unha fonte de alimento constante; os froitos do mar.



Este castro mariñeiro ten unha liña de muro defensivo e un foxo, así como unha vintena de pequenas vivendas, separadas en dúas áreas. Unha delas, a inferior, está desprotexida da intemperie, a carón das murallas e conta con pequenas escaleiras polas que se accedía ó alto dos muros. Sen embargo, a zona máis elevada parece estar máis resgardada por un túmulo de rochas acoiteladas, pero conserva unhas escaleiras, xa da era romana, que lle aportan un cariz máis portentoso, ademais de posuír as mellores vistas do castro. Ámbalas dúas zonas están divididas pola entrada principal e por unha praza ou zona aberta que antano, a bo seguro, debeu ser o corazón desta cidadela. Pese a non ter auga doce no interior, non resultaría estraño atopar pequenos regatos nos arredores. O tempo foi pasando e esta vella xoia e as súas preciosas pedras, resistíronse eternamente a seren moldeadas polo vento mariñeiro e o salgado recendo do mar. Longa vida a Baroña, e a tódolos castros galegos!

mércores, 9 de novembro de 2011

As esquecidas batallas do Castelo de Monterrei


"Ollando para os nosos batallóns:
Betanzos, Mondoñedo, Compostela,
Santiago, Pontevedra, Tuy, Ourense,
E Monterrei, con outra mais milicia
Debaixo da bandeira de Galicia"
Xoán Manuel Pintos

Achegámonos á chá Comarca da Limia para mergullarnos nos dominios do impresionante e maxestoso Castelo de Monterrei ca fin de contemplar dende o máis alto do val, esta monumental fortaleza e un horizonte de terras sanguentas. Este castelo medieval, que data do século XII e se localiza na parroquia de Santa María de Monterrei, foi construído por Afonso Henríquez, neto do rei Afonso VI de León e Castela, a carón do Río Támega e na confluencia dos antigos camiños que conducían a Ourense e á Pobra de Sanabria, nun encrave estratéxico; a fronteira con Portugal. Trátase dunha das fortalezas máis senlleiras e mellor conservadas do noso país, sendo declarada Monumento Nacional o 3 de xuño do 1931 e Ben de Interese Cultural.


Os pétreos muros do Castelo de Monterrei, erixidos sobre dos restos do Castro de Baroncelle, foron o fogar de diferentes liñaxes coma os Fonseca, os Acevedo, os Ulloa, os Zúñiga, os Biedma ou os Duques de Alba. Este conxunto érguese sobre unha impoñente fortaleza con tres magníficos niveis de muros defensivos, ademais dun profundo foxo. Dentro do propio recinto existe un auténtico poboado, xa deshabitado, pero que aínda mantén os restos das antigas vidas que o habitaron. No alto da cidadela, a contundente torre da homenaxe preside o pazo, antano residencia dos señores do castelo. Hoxe, somentes as vellas cortinaxes roídas polo tempo que saen á luz a través das fiestras, son a derradeira testemuña que queda do antigo poderío da gran fortaleza do Limia.


Conta a súa historia que no ano 1366, o castelo foi o refuxio de Pedro I O Cruel durante a guerra que mantivo co seu irmán Henrique de Trastámara. Juan Rodríguez de Biedma, por apoiar a Henrique, sufriría o asedio de Fernando de Castro en Allariz, por lo que tivo que fuxir e refuxiarse no castelo, mais cando a guerra civil remata, o novo rei, Henrique II, concederíalle o dominio de Monterrei. Tempo despois, o rei Juan I de Castela concedería os dereitos sobre o castelo a Diego López de Zúñiga. Despois, os Reis Católicos, concederían o título de primeiro Conde de Monterrei a Sancho Sánchez de Ulloa e Monterroso.

No 1510 volvería a pasar a mans da realeza ata que Fernando el Católico decide venderlla ó arcebispo Alonso de Fonseca. No século XVII modernízanse as defensas, completándose no 1711 pola Guerra de Sucesión. No 1809, durante a Guerra da Independencia, o Marqués da Romana converte a Monterrei no cuartel xeral do exército de Galicia ata que o mariscal Soult tomou a fortaleza.

Esta fortaleza limiá, este batallón, esta milicia galega, foi considerada por moitos, como o mesmísimo Xoán Manuel Pintos, un encrave estratéxico para a defensa da nosa fronteira co veciño Portugal. Cabe sinalar que esta fortaleza dispuña do seu propio Hospital de peregrinos, erixido no 1391 polo abade Vasco Pérez e fundado por Gaspar de Zúñiga. O castelo sitúase no  último recinto. A porta de acceso, que remata con arco de medio punto e conserva os escudos dos condes, está flanqueada por dúas torres cilíndricas tralas que se localiza o patio de armas, onde se conserva un pozo e un túnel que servía de alxibe e que, segundo conta a lenda; comunicaba coa Atalaia. Por sorte ou por desgraza, nas últimas obras de restauración levadas a cabo, taparíase a entrada a este lendario túnel. As ruínas da atalaia, do século XVII e de planta cuadrangular, localízanse no extremo oeste do conxunto; conservándose parte dos seus muros y algunha que outra garita.


O conxunto atesoura tamén outros importantes edificios; a Torre da Homenaxe, a Igrexa de Santa María de Gracia, o Pazo dos Condes e a Torre das Damas. A primeira data do século XV, posúe unha planta cadrada e uns 22 metros de altitude. Sobre da porta de acceso, pódese contemplar o escudo dos Zúñiga e dos Ulloa. A igrexa foi erixida entrámbolos séculos XIII e XIV nun estilo románico de transición ó gótico. A torre do campanario foi erixida entre 1660 e 1661, tal e como se indica nunha inscrición presente na base. O Pazo dos Condes, de estilo renacentista, foi construído entrámbolos séculos  XV e XVII. Atópase á beira do patio de armas, e conforma un fermoso conxunto  ca Torre das Damas; que data de finais do século XIII e comezos do XIV.


Vellos canóns de bronce aínda gardan vixiantes ós inimigos da patria galega, mais xa non hai guerras nin combates na gran chaira de Verín. Somentes quedan lembranzas de antigas batallas que antano ameazaban o Castelo de Monterrei. Hoxe, a única ameaza real desta señorial fortaleza é o tempo, cuxos efectos xa se deixaban ver nalgúns derrubamentos nos muros e nas vivendas. Malia todo, dende o ano 2015 e logo de numerosas reformas, esta fortaleza albergará agora un Parador Nacional, algo que a bo seguro contribuirá a manter con vida i en óptimas condicións este importante e senlleiro castelo galego, estoutro histórico batallón de Monterrei.