Os monxes remeiros de San Facundo

“Antr'as negras ribeiras manso e lento,

Como corre o abatido pensamento

Antr'os tristes remorsos y á esperanza,

Iña á compas do vento

Correndo tras d'a estensa lontananza.

 Mais cabe d'ancha orela,

Misterioso e agachado un centinela,

N'un-ha lancha d'o Miño apousentaba;

Y á arma n'a man y en vela

A través d'a ramaxen axexaba”.

Rosalía de Castro, Follas Novas

Aló onde o Miño alenta os socalcos, por antr’as sacras e traballadas ribeiras miñotas, cada remanso recende a historia adormecida. As marxes do noso máis lendario río atesouran aínda numerosos mosteiros, torres, pontes e santuarios que foron testemuña de moitos sucesos acontecidos nesta sacra terra. Logo de visitar a Torre da Candaira e coñecer máis de preto a súa historia, collemos rumbo ó veciño concello lugués de Paradela. Alí, na parroquia de San Facundo de Ribas de Miño, agardaban por nós as historias da súa antiga e fermosa abadía. Logo de deixar atrás o núcleo urbano de Portomarín e o balbordo dos peregrinos que ateigan as súas rúas, atravesamos o danado curso do Miño contemplando os muros das antigas vivendas do primitivo e asolagado Portomarín. Namentres nos adentrabamos nas terras paradelenses da Comarca de Sarria, contemplamos as violáceas cores das vides do mencía, que semellaban presentes en cada chanzo, en cada eido destas intricadas ladeiras. Descendemos polo val que deixa tras de si o Monte da Trapa e, logo pasar O Lombao, albiscamos o río, as vides e os socalcos, que arrodeaban a paraxe procurada. Á fin, a carón do leito do río, puidemos contemplar a xeitosa e singular abadía de San Facundo das Ribas de Miño. Á fin, a carón destes socalcos, puidemos cavilar e recrear a humana e nobre angueira dos seus abades.

Corría o ano 1116 cando Dona Urraca, raíña de León e de Castela, comeza a sentir envexa da prosperidade que o Camiño de Santiago estaba a esparexer polo territorio galego. Nun arrebato de rabia e loucura, mandou derrubar a ponte romana de Portomarín; parte do Camiño Francés a Compostela. O seu obxectivo era claro, frear a fonte de ingresos que supuñan os peregrinos para o Arcebispo Don Diego Xelmírez. Pouco tempo despois e coa ponte de Portomarín derrubada, os primeiros monxes beneditinos deciden internarse nestas plácidas ribeiras do Miño; onde as mansas correntes fan deste tramo do río un treito navegable. A súa laboura non sería outra que a de prestar un honroso servizo ós grandes prexudicados desta contenda; os peregrinos. Denantes de que erixisen a abadía que hoxe coñecemos, os monxes comezaron a construír lixeiras barcas de madeira para traer e levar, a través do Miño, ás almas que procuraban Compostela. Así foi como naceu a historia de San Facundo e os monxes remeiros. Poucos anos despois, no 1120, fúndase o pequeno complexo de Ribas de Miño, e neste mesmo ano, Pedro O Peregrino volve a erixir a ponte de Portomarín; aquel vieiro da discordia que anos atrás derrubara Dona Urraca. Desta volta, a ponte fora construída co fin de prestar servizo a aqueles peregrinos que non podían pagar o portádego esixido en Portomarín. Ademais, contan que foron moitos os que, sen recursos, teñen pernoctado na ábsida da Igrexa de San Facundo.

O vello conxunto de San Facundo de Ribas de Miño, o fogar dos antigos monxes remeiros, fica agora en silencio e soidade. Coma se as almas dos seus abades e peregrinos se reencarnasen en vides, en terra i en socalcos; en sangue mencía. O conxunto está conformado pola igrexa parroquial e a casa reitoral, e o estilo atópase en plena transición entre o románico e o gótico. Algúns estudosos, como Ricardo López, opinan que a bóveda deste antigo santuario está considerada a primeira manifestación do gótico na Península Ibérica, así como unha das primeiras da vella Europa. A susodita bóveda emerxe sobre de seis arcos de pedra que converxen nunha peza clave situada a tan só cinco metros de altura. Nembargantes,  esta igrexa garda moitos máis segredos no seu interior que, polo momento, non tivemos a sorte de coñecer. Nas entrañas do templo de San Facundo de Ribas de Miño aínda poden ollarse pinturas murais hispano-flamencas que datan de 1474 e nas que se ven representadas as figuras de San Cristóbal, San Sebastián ou a Virxe María. Semella incrible que logo de tantos séculos aínda poidamos contemplar xoias artísticas tan antigas e valorosas coma estas. No ano 1982 foi declarado Monumento Nacional de Interese Turístico e Cultural, e 15 anos despois, no 1997, foi debidamente proxectado e restaurado polos arquitectos Alberte González Rodríguez e Jorge Salvador Fernández.

O mimo e bo facer co que se levaron a cabo as obras de restauración deste conxunto viu os seus froitos un ano despois. No 1998, o Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia outórgalles a Alberte González e a Jorge Salvador o Primeiro Premio ó Mellor Proxecto de Restauración de Galicia. No que respecta á súa restauración, San Facundo tivo a sorte que lle faltou, e que aínda lle falta, a moitos outros cenobios galegos. Quizais todo o esforzo dos monxes remeiros e a hospitalidade coa que trataron ós peregrinos se vexa hoxe recompensada no seu templo. Non tiña que ser nada doado para aqueles monxes remeiros atravesar o amplo leito do Miño, nin prestar servizo ós fieis camiñantes que, carentes de recursos materiais, procuraban Santiago de Compostela. Namentres dende o lonxe albiscabámolos meandros dun Miño amplo e caudaloso, semellabamos imaxinar as pantasmas daqueles monxes remeiros vogando a contracorrente sobre do leito do río. Semellabamos ver a aqueles peregrinos chamar polos remeiros, arregazando as luxadas e probes roupas entre as ramaxes das ribeiras. Cantas almas viaxeiras deberon agradecer a estes monxes a súa hospitalidade. Canto non deberon rezar por eles! Denantes de liscar desta ribeira única e lendaria, non dubidamos en pecar unha vez máis, botándollela man ós acios de escuras uvas que, case como un froito prohibido, se mostraban diante de nós. Liscamos desta histórica paraxe de camiñantes coa lembranza posta nos monxes remeiros de San Facundo e a súa gran hospitalidade.  Que destas vides rexurda o esprito, o celme i o sangue mencía dos seus abades!