Rumbo a Ons

“A Illa de Ons
preñada do mar
durmiuse no berce
qu’avala o luar”
Luís Amado Carballo, O Galo

Pouco tempo despois de ter o enorme privilexio de navegar até as Illas Cíes para coñecer aquel importantísimo arquipélago galego e gozar dunha xornada realmente sorprendente e inesquecible, regresaría de novo até outro peirao pontevedrés, desta volta ó de Sanxenxo, para coller rumbo cara outra importantísima illa que conforma o paradisíaco Parque Nacional das Illas Atlánticas. Os nosos billetes tiñan agora como destino a solitaria e feiticeira Illa de Ons, outro verxel atlántico de gran sona que fica habitado dende antano por unha comunidade de xentes afeitas ó silencio e ás reixas do mar, afeitas a nacer e morrer neste anaco de mundo afastado do ruído e da luz continental. Ons é a principal illa dun pequeno arquipélago, conformado tamén pola illa de Onza e outros illotes, que se localiza ás portas da Ría de Pontevedra. Para estoutra máxica e atlántica viaxe contaría coa inestimable compaña da miña prezada amiga Asun. 

Aquela morna e neboenta mañá de verán, un preguiceiro domingo calquera do finado mes de agosto, partiriamos de Sanxenxo cara Ons a iso das 11 da mañá nun moderno catamarán da Naviera Mar de Ons, a mesma que nos levaría somentes un mes antes até as Cíes. Preto dunha hora despois estariamos arribando ó peirao de Ons, que ó igual que as Cíes, ficaba baixo dun manto de mesta e tépeda néboa. Dende o barco puidemos albiscar as casas brancas que semellaban arremuiñarse encol do peirao e nas que habitan algúns dos poucos humanos que sobreviven en paz e tranquilidade nesta illa. Namentres atravesabamos o espigón do peirao camiño do núcleo da vila, comezariamos a repasar os recunchos que pretendiamos visitar nestoutro salgado e solitario paraíso do Parque Nacional das Illas Atlánticas.

Nesta illa, nesta parroquia arrodeada de mar e dependente administrativamente do concello pontevedrés de Bueu, tiñamos como meta visitar, inicialmente, unha impresionante furna de máis de 40 metros de profundidade coñecida como o “Buraco do Inferno” e a salvaxe panorámica dos cantís, coroados con cruces, que se localizan nesta perigosa e impresionante contorna, neste arriscado abeiro de gaivotas e pardelas. Logo diso pretendiamos achegármonos até un miradoiro onde albiscar a pequena Illa de Onza. Deixamos tras de nós o bulicio dos transeúntes que se amontoaban nos diferentes bares e tabernas de Ons, na contorna do peirao, e collemos rumbo cara o sur da illa, cara a arriscada paraxe onde se localiza o impresionante “Buraco do Inferno”.

Durante o percorrido puidemos atopar numerosas vivendas de pedra, xeitosos e humildes fogares que ollan o mar e que semellaban lembrarnos a cada paso o xeito de vivir dos seus case que esquecidos habitantes; illados do mundo, perdidos no medio do Atlántico. Ollamos unha gran cantidade e variedade de hórreos que semellaban xurdir de antr’os toxos, breixos e silveiras, que coas súas cores semellaban embelecer unha paisaxe monótona, infinda, erma. A brétema seguía presente, apoderándose da pétrea e cálida pel desta illa que ferve nas frías augas do Atlántico. Non tardariamos en chegar até o noso primeiro destino, o “Buraco do Inferno”, un pozo vertical de máis de 40 metros de profundidade que nos deixaría francamente sorprendidos. 

Segundo conta unha lenda insular, nesta pétrea e profunda gorxa de pedra, nesta caverna escura e infernal, escóitanse nas noites máis bretemosas os laios desesperados das almas atrapadas polo demo que vagan entre dous mundos tratando de expiar os seus pecados, tratando de pagar polos seus actos, para afastarse do averno e vivir en paz, para deixar a escuridade e volver cara a luz. Nos nosos días, unha robusta e pétrea balaustrada impide ós máis curiosos e intrépidos visitantes achegarse a esta profunda fenda acoitelada nos cantís, a este perigoso e milenario burato que conduce a un fatal i escuro destino tan lendario como real; quen sabe se a un inferno de lapas ardentes ou ás frías e indómitas correntes das salgadas augas do mar.  

Divisamos, arrolados polos mornos e mainos agarimos do vento, a xigantesca e monumental paisaxe que se abría ante os nosos pés, unha abrupta e vertixinosa contorna de escuros e impoñentes cantís duramente castigados polo mar. Neste milenario outeiro, neste monumental desfiladeiro granítico onde reinan as gaivotas, onde a brétema preguiceira e morna envolve de misterio e maxestade esta contorna xa de por si impoñente e perigosa, unha cruz branca erixida sobre dos cantís testemuña a desgraza e a fatalidade. Esta cruz foi construída para lembrar a morte dun gardacostas que por mor dun fatídico esvarón, remataría precipitándose polo profundo e mortal “Buraco do Inferno”. Liscamos con moito coidado desta perigosísima contorna camiño doutro impresionante recuncho, o “Miradoiro de Fedorentos”, unha idónea balconada granítica onde divisar en plenitude a mellor panorámica de Onza, a outra illa que conforma este pequeno arquipélago. Mais para a nosa desgraza, a branca néboa iámonolo poñer difícil. 

Retomamos en dirección oposta o sendeiro que nos trouxo até eiquí, até este ermo e solitario extremo sur da illa, até este impresionante “Buraco do Inferno”. Pouco despois teríamos que desviarnos un chisco do camiño para dar co espectacular Miradoiro de Fedorentos, aquel recuncho perfecto onde divisar Onza, mais foinos realmente imposible polo mesto manto de néboa que cubría a meirande parte desta contorna da illa. Naquel miradoiro, erixido sobre dun afloramento rochoso, somentes puidemos albiscar unha basta balconada erixida con chantas graníticas, e presidida por unha mesma e uns bancos a xogo. Ante tal contratempo decidimos seguir o noso camiño cara outro recuncho histórico, senlleiro e importante que atesoura esta illa. 

Retomamos de novo o resto do camiño que nos achegou até este extremo sur de Ons, até o impoñente Buraco do Inferno e até este pétreo miradoiro de Fedorentos,  para dirixirnos de novo ata a contorna do peirao e dende alí coller rumbo cara o Faro de Ons, o antigo e impoñente facho que cada noite segue a alumear os seus perigos; os recunchos máis fatais e perigosos desta illa. Durante o camiño de volta achariamos a ruína dos fogares sen vida, a agonía que fumegan os humildes muros cachoteiros, sustentados polas hedras e silveiras, das casiñas de teitumes afundidas; das xanelas tristeiras, das chemineas apagadas, das cancelas corroídas. 

Nada máis chegar ó peirao, que ficaba ateigado de visitantes que se arremuiñaban ó redor das pequenas terrazas e tabernas da illa, detivémonos na pequena Praia das Dornas, localizada nun dos extremos do peirao. Nesta xeitosa cala, tamén coñecida como O Almacén, achariamos as súas verdadeiras protagonistas; un par de dornas cargadas coa súa vela, cos seus remos e trasmallos, que semellaban descansar da súa rutina de abalos e devalos, do seu fatigoso valse de ondas e ronseis. Sentamos a carón daquelas dornas xubiladas denantes de coller rumbo cara o noso seguinte destino, o impoñente Faro de Ons, un dos fachos máis históricos e senlleiros da bravía costa galega. Tiñamos por diante unha lixeira pero continua ascensión cara os elevados outeiros do norte da illa, e convíñanos tomar folgos denantes de seguir. 

O sol comezaría a esvaecer, moi de vagar, o branco e sutil manto de néboa que se mantivo presente ó longo da mañá. Logo dun curto e necesario descanso, abandonamos a Praia das Dornas e internámonos na ruta que nos conduciría cara o Faro de Ons. Nesta illa, miscelánea de minifundios climáticos, pasariamos de camiñar baixo da húmida e mesta borraxeira a térmonos que protexer dos ardentes raios dun sol que se erixía, á fin, vitorioso sobre da néboa. O intenso calor, sumado á ausencia de vento, comezaría a pasarnos factura no treito final da ruta. Mais todo aquel esforzo pagaría a pena con creces. Á fin comezariamos a albiscar a enorme e monumental silueta do faro e o branco refulxir das baldosas que recobren os seus graníticos muros. 

Á fin estabamos ante os mesmos pés do impoñente Faro de Ons, ante a pétrea atalaia de luces e de sombras que tantas ganas tiñamos que coñecer. Este senlleiro faro galego comezaría a funcionar, a alumear os seus cantís, os seus illotes e os seus perigosísimos baixíos, na primavera do ano 1865. Localízase a máis de 120 metros de altitude sobre do nivel do mar, na contorna máis elevada da illa, e súa luz acadaba inicialmente as 17 millas náuticas. Aquela primeira lanterna, que coroaba unha torre de tres corpos, -os inferiores circulares e o superior de planta octogonal-, sería substituída por unha máis moderna somentes 13 anos despois. Mais a aquel faro orixinal aínda lle quedaba moito por mudar.

No ano 1902, un plan de reforma do alumeado marítimo obrigaría a reformar drasticamente a torre, e mesmo aumentar as dependencias do edificio, ca fin de albergar unha lanterna de maior alcance. Para al fin, tanto a torre como o resto do edificio daquel faro orixinal serían finalmente derrubados e sobre das súas bases erixiríase un novo faro, o actual; cunha impoñente atalaia de planta octogonal coroada por un refulxente ollo de vidro de case catro metros de diámetro que se ergue sobre dun edificio cunha planta en forma de “U”. As obras desta profunda restauración levaríanse a cabo no ano 1926 e traduciríanse nunha mellora tecnolóxica e nun maior alcance de luz, acadando as 24 millas fronte ás 17 iniciais. Sería no ano 1932 cando se revestirían os seus muros con brancas e refulxentes baldosas ca fin de protexer este edificio das humidades e da adversa meteoroloxía. 

Logo de arrodear este impoñente Faro de Ons, e de lembrarnos por un intre da súa historia, decidimos abandonar o lugar e coller camiño de novo cara o peirao. Alí tiñamos previsto parar nunha taberna da illa para xantar e coller folgos logo daquela intensa e abafante andaina matutina. A medida que iamos descendendo de regreso ó porto, acharíamos nesta contorna norte da illa numerosos e coloridos hórreos que centrarían toda a nosa atención. A presenza destas importantes e variadas mostras etnográficas, pintadas de vívidas cores tal que silenciosos e rechamantes espantallos, lembrounos a necesidade e o valor que tiveron estas pequenas construcións para os habitantes da illa; o seu gran, a súa despensa, o seu pan, o seu porvir. 

Os de Ons son os hórreos máis belidos, os máis feiticeiros e coloridos que nunca denantes coñecín. Irrompen coma espantallos nos ermos horizontes da illa, camúflanse sobre dun manto de toxos e silveiras, no verde das carrizas, no malva das breixeiras, no branco das marusías e nas franxas amareladas das abellas. Os de Ons son os cabazos máis ledos i extravagantes, son os máis fascinantes que até agora coñecín. Emerxen das leiras antano traballadas, das fendas de outrora sucadas a legón, dos prados onde reinan hoxe os toxos e as lagartas, tralos baleiros, humildes i esquecidos lares de Ons. 

A continua presenza destes pequenos e coloridos hórreos fixéronnos a viaxe de retorno bastante máis curta i entretida. Nada máis chegar ó peirao colleriamos mesa nun dos establecementos hostaleiros da illa, concretamente na Casa Acuña, onde nos serviron un variado e farturento xantar a base de polbo, churrasco, luras i ensalada. Aquel espléndido e abondoso xantar, amais da longa e necesaria sobremesa posterior, foi a meirande recompensa a tan ardua e abafante xornada matutina.

Logo daquela sosegada e necesaria sobremesa visitariamos os postos dalgúns artesáns que converten en arte as cunchas e as pedras que nos agasalla o mar, que transforman en xoias as crebas da illa. Pouco tempo despois volveríamos á Praia das Dornas para agardar e albiscar a chegada do noso barco ó peirao. Que marabillosa xornada a vivida coa miña amiga Asun neste paraíso perdido no Océano Atlántico, neste recuncho da Galiza no medio do mar. 

Embarcamos camiño de volta a Sanxenxo coas nosas olladas ancoradas aínda naquela illa, naquel pequeno universo habitado,  naquela parroquia insular do Concello de Bueu, naquela illa onde se conxugan os sentimentos máis contrapostos; naquel territorio evocador de liberdades e prisións.