Mosteiro de Samos, refuxio i escola dos ilustres

“A ricaz que garda os puros sentimentos
da interior perfeución, porto seguro
dos que fuxindo do trebón escuro
buscan craror de sol e moles ventos.

Fontela de diviños pensamentos,
forte bastión, impenetrable muro
contra o dardo carnal ardente e impuro
e os tortos, mundanaes chamamentos.

Canle aberta nos célicos verxeles
de fresca, crara e lírica ágoa viva
cantareira de místicos ronseles,

a alma do máis outo amor cautiva
soio na soedade gusta as meles
da vida espritual contemprativa”.
Ramón Cabanillas, Samos

Logo de coñecer aquela xeitosa capela e aquel ciprés milenario, os restos máis antigos que atesoura nos nosos días o Mosteiro de Samos, decidimos retroceder cara San Xiao; cara un dos máis impresionantes mosteiros do noso país. Trátase dun dos poucos cenobios galegos que aínda fican habitados por monxes nos nosos días. Somentes restaban uns centos de metros para achegármonos ata un feiticeiro verxel onde se mesturan fe, paz, arte e natureza; un anaquiño de paradiso terreal. Deveciamos por chegar até aquel frondoso e húmido val acariñado de fragas e soutos centenarios, onde reinan os rezos, o silencio e a contemplación. Desexabamos escoitar as vindeiras badaladas, o eco dos cantos, das roucas voces apresadas, e o rumor das augas transparentes. Ante nós ficaba xa, á fin, o maxestoso mosteiro beneditino de San Xiao de Samos, a “forte bastión, impenetrable muro” que tanto impresionou a Cabanillas. E por suposto, tamén a nós. Este mosteiro é un dos máis importantes do país, e unha parada obrigada para milleiros de peregrinos que se achegan a Santiago de Compostela a través do Camiño Francés. Baixo os seus muros atoparon refuxio numerosas xentes de renome, dende coñecidos abades, escritores, e demais artistas, ata poderosos bispos e reis.

A historia de San Xiao de Samos, mosteiro medieval fundado por San Martiño de Dumio, comeza aló polo século VI, coa chegada dos primeiros monxes i en plena etapa visigótica. Logo da súa construción, e xa no século VII, sufriría a súa primeira restauración, da man de Froitoso de Braga. A partires do ano 714, coa chegada dos árabes, o mosteiro quedaría abandonado. Mais non por moito tempo, xa que pronto chegaría a reconquista do Rei Fruela I de Asturias. Contan que logo de que Fruela I morrese asasinado, o seu fillo, o que logo sería Afonso II, O Casto, foi refuxiado i educado no Mosteiro de Samos, pasando eiquí a meirande parte da súa nenez denantes de ser entronizado como Rei de Asturias. Grazas a este feito, o mosteiro foi tamén amplamente protexido e beneficiado. Afonso, logo de ser entronizado, doaríalle ó mosteiro as terras que arrodean ó mesmo e que herdara do seu finado pai. As primeiras comunidades monásticas rexíanse polas Regras Hispanas de San Froitoso e San Isidoro, nembargantes, a partires do século X, sería a regra de San Bieito a que ordenaría a vida monástica de Samos. A partires do ano 960, e logo de que a comunidade beneditina pasase a pertencer á Congregación da Observancia de Valladolid, os abades comezan a abrírllelas portas ós peregrinos e a ofrecérllela súa hospitalidade. 

Contan tamén que durante o século X, vivíronse momentos moi duros, xa que Don Ero, bispo de Lugo, tentou facerse co control do mosteiro e expulsou ós monxes do mesmo. Durante a Idade Media, nembargantes, o cenobio comezaría a vivir os seus mellores tempos. Contan que tal foi o poder que atesourou, que mesmo chegou a ter baixo o seu control a unhas duascentas vilas e uns cincocentos lugares. Mais non todo podía ser gloria. No ano 1558, o mosteiro sufriu un desastroso incendio que obrigou ós abades a reconstruílo por completo. Con aquel lume desapareceron as primitivas construcións, as primeiras estruturas do edificio, mais non serían estas as derradeiras lapas que tería que sufrir este cenobio. En tempos modernos, aló polo 1951, San Xiao sufriu un segundo incendio que obrigaría de novo ós monxes a restauralo. Aló polo século XIX, este cenobio funcionaría de hospital de guerra durante a invasión francesa. Contan que se chegaron a atender a máis de 800 feridos ó mesmo tempo. Coa Desamortización de Mendizábal, os monxes decidiron abandonar o mosteiro, mais no 1880, retornarían a el retomando as súas angueiras, restaurándoo e habitándoo até os nosos días. O mosteiro foi tamén un colexio de Teoloxía e Filosofía.

No que respecta á arte, este mosteiro tennos moito que amosar. A súa longa historia fica presente nos seus claustros, nos seus muros, na súa fachada e na súa igrexa. En San Xiao mestúranse tres estilos arquitectónicos: o gótico tardío, o renacentista e o barroco. Nas entrañas do mosteiro consérvanse dous claustros: Por unha banda está o Claustro Grande, tamén coñecido como o claustro “do padre Feijoo”, de finais do século XVII e considerado un dos máis grandes da Península Ibérica dentro seu estilo; o paso do renacemento ó barroco. Cada lado deste Claustro Grande acada os 54 metros de lonxitude. E preguntarédesvos por que este claustro tamén se lle coñece como o do Padre Feijoo. Moi sinxelo, o padre Feijoo foi unha de tantas figuras ilustres que, coma xa diciabamos ó comezo, coñecían ben este mosteiro, e foi eiquí onde no ano 1690 tomou o hábito beneditino. No centro do claustro consérvase aínda unha estatua súa, erixida no seu día por Francisco de Asorey. Por outra banda temos o Claustro Pequeno, tamén coñecido como “o das Nereidas”, construído entrámbolos anos 1539 e 1582. Trátase dun claustro gótico, presidido por unha impresionante fonte barroca. Esta é a Fonte das Nereidas, a que brinda o seu nome ó claustro. A construción desta fonte durou vinte anos, do 1562 ó 1582, e correu a cargo do monfortino Pedro Rodríguez. 

Mais se algo nos fascinou e nos causou admiración, esa foi a elegante fachada da igrexa, do século XVIII i erixida entrámbolos anos 1734 e 1748. A pesares de ser barroca, sorprenden as súas simples formas. Posúe unha planta de cruz latina con tres naves. A susodita fachada está dividida en dous corpos horizontais de semellante estrutura, nembargantes, o inferior é o dobre de alto que o superior. Ámbolos dous fican sustentados por rexos piares con chapiteis dóricos. O corpo inferior ven precedido por unha escalinata cuspidiña á da Praza do Obradoiro, mais de menores proporcións, que nos encamiña á porta do edificio. No centro do corpo superior loce unha fermosa vidreira circular e dúas troneiras sobre da que penduran as campás. Chamou fortemente a nosa atención a ausencia de torres laterais. O motivo é que fica inacabada, as  torres nunca se puideron chegar a construír. O interior fica ben iluminado, en parte polas oito fermosas vidreiras que conserva este templo. O retablo maior é clasicista e nel fica a imaxe do patrón do mosteiro, San Xiao ou San Xulián. O creador da mesma foi Xosé Ferreiro. Amais das personaxes ilustres anteriormente citadas, como padre Feijoo ou Afonso II, que foron refuxiados i educados neste mosteiro, non debemos esquecer a gran cantidades de peregrinos que adoitan pasar a noite baixo estes históricos muros. Canta xente debeu atopar neste lugar o descanso e a paz, o refuxio e o silencio que precisaban.

Logo de repasar a historia e a arte que atesoura este mosteiro, aínda vivo e sempre hospitalario, decidimos arrodear o edificio para contemplar a paz que se respira nos seus verdescentes e paradisíacos arredores. Un pequeno río que baixa dende as montañas, acariña os muros do vello mosteiro. Os abades soubéronlle sacar un bo proveito a estas augas. Tanto foi así que ata chegaron a construír acuedutos para canalizala e traela dende un manancial até o mesmísimo interior do mosteiro. Logo de ser empregada, a auga era desviada de novo ó curso do río a través de saídas que nos nosos días fican cegas e inutilizadas. Os abades de San Xiao precisaban a auga na súa vida cotiá para múltiples tarefas tan esenciais como a limpeza, o aseo e a saúde. Nos nosos días aínda se pode ollar unha minúscula parte daquel antigo acueduto que serve para lembrarnos a gran intelixencia e a sabedoría daqueles monxes, o seu poder e o seu xeito de entender a vida. Deixamos tras de nós o refuxio e a escola dos ilustres, o murmurio das augas transparentes, este pequeno paradiso terreal, esta "fontenla de diviños pensamentos", co desexo de que este histórico e importantísimo mosteiro galego siga vivo por moitos séculos máis, coas portas sempre abertas a todo aquel que precise perderse nos intricados e prácidos vieiros que conducen a Compostela.