A Cela do Xurés, aldea entre penedos

"¡Qué triste está a aldea,
que triste é que sola!
A terra sin frutos, a feira sin xente,
sin brazos o campo,
sin nenos á escola,
sin sol o hourizonte, sin fror a semente!

A pedra y-as nubes
a sembra arrasando,
agoiran un ano de fame sombría;
sin pan os labregos,
nin herba pr'o gando,
¿qué vay á ser d'éles n'a crua invernía?

Manadas famentas
de lobos montesos
baixaron d 'as chouzas n'a noite calada.
e, postos en ringla,
c'os ollos acesos
acenan d'os probes pr'a porta pechada..."

Manuel Curros Enríquez, Aires da miña terra

A Cela sitúase no alto da Serra do Xurés ou Baixa Limia

Nas faldras da rochosa Serra do Xurés, existe un pequeno lugar pouco coñecido, que recibe o nome de A Cela, e cuia principal singularidade está en que conserva unha impresionante mostra da arquitectura popular galega. Nos nosos días, esta pequena aldea que fica entre xigantescos penedos, amósase solitaria e abandonada a case mil metros de altitude. Só uns poucos fogares aínda seguen a abafar o val co fume das súas lareiras. Non é doado resistir nestas duras e solitarias serras, pois a neve e as xeadas dificultan e distancian este pequeno lugar do resto do mundo. As noites enloitan as corredoiras rochosas da aldea, e os lobos comezan a asexar o lugar, na procura dunha presa doada que mate a fame. O silencio apodérase do pequeno lugar da Cela, e o arume das lareiras lémbranos os frios invernos e as neves. Unha vez que deixamos atrás a pequena capeliña, adentrámonos de cheo a ollar as intricadas corredoiras que se intúen entre as xigantescas penas que semellan impresionantes monumentos da natureza. 

As casas e galpóns adáptanse prefectamente ó rochoso chán

Estas moles graníticas son as protagonistas desta fermosa paraxe natural, e constitúen para os veciños unha parte fundamental da súa identidade. A frondosa paisaxe agasállanos coa presenza de numerosas especies autóctonas e mediterráneas, entre as que cabe destacar, os carballos, os loureiros, vimbieiros, abeleiras, bidueiros, e tamén as especies mediterráneas coma os madroños, as sobreiras e as enciñeiras. As pequenas hortas aparecen ateigadas de grelos, coleiros, repolos, e todo tipo de legumes e hortalizas. Todos estes pequenos minifundios constitúen a parte máis fundamental da alimentación dos veciños. Ao redor das mesmas, ollamos a división exercida polas xigantescas penas, que á súa vez serven de acomodo para as alongadas e rexas viñas. As ringleiras de vimbio amosan os seus fornidos e centenarios pés, e todo o seu esplendor amarelo tingue de fermosura e cor as prácidas e frondosas campiñas do lugar. Seguindo os vieiros suxeridos na rocha, aparecen ante nós pezas de antigas labouras de canteiros nos muros e cercados.

Hórreo ou "canasto"  baleiro no lugar da Cela

A aldea está conformada por un conxunto de fogares e hortas a distintos niveis, soportados por grandes muros de pedra. Sen embargo, o aspecto máis singular de A Cela é a habilidade para construíren fogares totalmente adaptados a este esgrevio terreo.  A maior parte das vivendas e cortellos sen vida que se atopan na aldea erguéronse sobre as propias moles de granito, converténdoas en parte dos seus propios muros e cimentos. As casas máis antigas, amosan unha planta baixa cun único recinto interior, onde antano convivían persoas e gando, separadas tan só por un valo de madeira. Máis adiante, engadíronse as plantas superiores, destinando a baixa ás cortes, e a superior á vivenda familiar. Algunhas casas contan cunha solaina de madeira cun estreito corredor exterior, orientado ó amencer. Outras moitas vivendas son de forma circular e vanse adaptando ás estreitas corredoiras. Algunhas mesmo teñen a porta escavada na propia rocha. Unha gran eira, situada no centro da aldea, fálanos de tempos mellores, nos que a prosperidade enchía de gran os "canastos" ou cabaceiras, e de viño as adegas da Serra. Hoxe, os hórreos baleiros móstrannos os esqueletes de madeira que xa non sosteñen tella algunha. Están construidos con piares de pedra e as paredes de madeira. Dalgúns cabazos somentes quedan os pés, e os madeiros fican carcomidos. Os marcos aínda sobreviven nas xanelas dos muros das vivendas abandonadas, namentres as hedras asolagan as solainas. 

A Cela pode estar situada nunha antiga canteira

Os viñedos invaden os fogares sen vida, entre o musgo e  a humidade que se adentra no val.  Unha fonte xurde dunha fenda entre dúas xigantescas penas, para logo atravesar as prósperas ladeiras en dirección ó corazón do profundo val. Algún que outro fogar sen teito, amosa aínda antigos lavadoiros e pedras traballadas con moita experiencia e sabedoría. Agora fican, tamén, baixo o verde manto de musgo e o asedio constante das hedras. A Cela debeu ser, dende sempre, un verxel no medio desta dura e rochosa Serra do Xurés, mais hai que pagar o prezo da soidade para vivir nun lugar tan fermoso e inóspito  coma este.

A pesares de que na parte superior aínda se albisca algo de vida, pouco máis dunha ducia de veciños logra resistir nesta paraxe tan esquecida coma descoñecida. Algúns contan que na Cela naceu San Rosendo, bispo e abade que fundou varios mosteiros coma o de San Salvador de Celanova, cuio nome semella levar na lembranza a fronteiriza aldea nai do seu fundador. Somentes os vellos se resisten a saír da Cela, os seus recordos, a súa vida, fican alí, a carón das numerosas e impresionantes rochas que, nas noites de invernía, serven de atalaia para os numerosos e merodeadores lobos. Que as hedras non asolaguen as solainas da esquecida aldea da Cela, no alto das fronteirizas e rochosas ladeiras do Xurés!