"Alí, agora, mentras esculco o enigma
mergúllome nas horas que fuxen,
sosteño a casa para que perviva,
mundo testigo do que fun,
do que foron os antergos
que agora alimentan o Camposanto.
Eiquí estou arromedando á eternidade,
eiquí, como as herbas, como as hedras
que non deixan de medrar:
canle do antigo sangue dos devanceiros,
memoria desfeita nos séculos
que agora ecoa en milleiros de linguas pequeniñas
polos regatiños do monte
e, como eles, sabe o que non di
e o que di leva un selo"
Ánxeles Penas
Se fai cousa duns meses, os misterios da morte chamaban por min e me achegaban até os milenarios esteos do monumento funerario de Anta de Argalo, pouco tempo despois regresarían para facerme retornar até a histórica vila de Noia e obrigarme a coñecer as pétreas e centenarias laudas sepulcrais que atesoura a Igrexa de Santa María A Nova. Este pequeno santuario reconvertido en museo acolle a máis importante colección de laudas gremiais e sepulcros medievais do vello continente e poida que até do mundo. Achegueime até esta histórica vila, até este antigo porto de Compostela, desexoso de internarme nesta igrexa sen culto ateigada de lápidas e sartegos, de pétreas e frías lembranzas de vidas finadas ó longo dos séculos.
A Igrexa de Santa María A Nova foi erixida no ano 1327 polo arcebispo compostelán Berenguel de Landoira sobre doutra antiga igrexa do século XII. Encádrase nun estilo gótico mariñeiro con influencia do románico. Consta dunha única nave con cuberta de madeira sobre de tres arcos apuntados que a dividen en catro tramos. A ábsida é cuadrangular. A capela maior, que fica un chanzo máis baixa que o resto da nave, conta cun fermosísimo retablo barroco policromado que data do 1760 e no que se amosa a Virxe do Carme rescatando as ánimas do purgatorio. Esta igrexa localízase no centro do cemiterio histórico da vila, e como dicía, pechouse ó culto para ser reconvertida nun museo que pretende honrar a lembranza das longas xeracións de noieses xa finados a través dunha singular e importantísima exposición de laudas sepulcrais que abranguen os séculos XIV a XIX.
Sorprendeume entrar en Santa María A Nova e contemplar as entrañas dunha igrexa baleira de cruces, imaxes e confesionarios, mais ateigada de antiquísimas laudas e sartegos de pedra. A exposición está organizada en catro eixos principais; laudas con representacións gremiais, laudas con marcas familiares, laudas con motivos heráldicos i epigráficos e laudas con temas antropomorfos. A meirande parte das pezas que compoñen a exposición foron achadas no histórico cemiterio que arrodea a igrexa. Estímase que o número total de laudas que se conservan nas entrañas da igrexa i espalladas polo cemiterio semella superar o medio milleiro, mais somentes unha pequena parte, aproximadamente un cento delas, fica exposta ó público e debidamente conservada. O resto das laudas fican amoreadas unhas sobre das outras arredor dos muros do camposanto.
As laudas máis antigas e abondosas de Santa María A Nova son as gremiais, que datan de entrámbolos séculos XIV e XVI; tempos nos que a vila de Noia gozaría dunha próspera situación económica e mercantil que propiciaría a convivencia de mariñeiros, artesáns, comerciantes e nobres. Estas laudas amosan na súa superficie os símbolos e trebellos máis comúns que adoitaron empregar na súa profesión os que foron soterrados. Estes símbolos e gravados eran necesarios para que a xente daqueles tempos, maioritariamente analfabeta, puidesen identificar os sartegos dos seus defuntos sen necesidade de saber ler. As laudas gremiais máis abondosas nesta igrexa e neste camposanto son as dos mariñeiros, ferreiros, canteiros, zapateiros, carpinteiros, carniceiros, xastres e curtidores.
Namentres o gremio dos mariñeiros adoitaba gravar nas súas frías laudas apeiros tan simbólicos como as áncoras, os canteiros eran lembrados polas escodas e as escuadras, e os carpinteiros polas aixolas, compases, trenchas e machadas. Namentres o gremio dos curtidores gravaba na súa funesta lauda os mandís que adoitaban empregar para traballar o coiro nos pelamios, moitos zapateiros serían recordados polas soletas do calzado e outros moitos ferreiros polas tenaces da fragua. Os carniceiros, nembargantes, serían soterrados co emblema dos machetes gravados nas súas lápidas e os xastres con cortantes tesoiras e afiadas agullas.
Co paso do tempo, moitos dos símbolos gravados nas laudas gremiais iríanse substituíndo por inscricións ou ben mesturarían os gravados co nome do defunto. En moitos casos, a lápida co emblema inicial sería posteriormente empregada para soterrar os restos doutro descendente ou familiar falecido que sería recordado na mesma lauda pero desta volta co seu nome gravado. Santa María A Nova agocha tamén outras moitas antigas laudas que amosan signos ou marcas que semellan representar, de xeito simbólico, o nome da familia á que pertenceron. Estas laudas con marcas familiares posuían emblemas que semellaban caracterizar e identificar a toda unha estirpe. Estes símbolos familiares adoitaban empregalos os canteiros para ter identificados os perpiaños cos que traballaban. Tamén se sabe que estes símbolos eran empregados para identificar as pequenas embarcacións e outros obxectos nas terras da foz do Miño e na veciña poboación portuguesa de Póvoa do Varzim.
Amais das laudas gremiais e familiares, este santuario noiés reconvertido en museo posúe unha gran cantidade de laudas nobiliarias e outras moitas con temas antropomorfos. As primeiras son as máis modernas, e correspóndense co período comprendido entrámbolos séculos XVII e XIX. Nestas laudas nobiliarias represéntanse escudos heráldicos e até estatuas xacentes. As segundas, as laudas con temas antropomorfos, son bastante comúns e amosan figuras humanas esquematizadas. Por se isto fose pouco, Santa María A Nova e o seu cemiterio atesouran tamén unha gran cantidade de antiquísimos sartegos completamente intactos e completos. Iso si, a meirande parte deles fican aínda á intemperie.
Malia todo, entre os pétreos muros e baixo teito desta pequena igrexa sen misas, pregarias nin incensos, consérvanse dous impresionantes sartegos que datan do século XVI e que chaman a atención de todo aquel que penetra neste lugar. Por unha banda albiscaría o de Pero Carneiro na capela plateresca do mesmo nome, onde tamén acharía o sartego de Álvaro Paz Carneiro e a meirande parte das laudas nobiliarias do museo, e pola outra, o de Ioan das Estivadas, que foi un taberneiro noiés que fixo unha importante doazón á igrexa aló polo ano 1397. Este último sartego procede da igrexa de San Martiño, e sería trasladado a Santa María A Nova no ano 1930. O seu cadaleito é, sen lugar a dúbidas, un dos máis impresionantes da colección. O finado semella durmir un prácido sono co seu canciño quentándolle os pés. A carón deste sartego acharía tamén unha pétrea pía bautismal de gran fermosura que data do século XV.
Fiquei pampo ante cada unha das diferentes e variadas laudas que se conservan nas entrañas de Santa María. Cantas vidas e historias finaron tras destes gravados, tras destes pétreos recordos, tras destes sinais de identidade. A de Santa María A Nova é, como dicía, a mellor colección de laudas medievais do vello continente e poida que até do mundo, mais esta ampla colección non está para nada protexida nin tan sequera catalogada. Todo canto acharía na igrexa sería somentes unha pequena parte do importantísimo patrimonio que agocha o histórico camposanto que a arrodea. Decidín saír ó exterior da igrexa pra coñecer a inmensa maioría das laudas e sartegos deste recuncho noiés; as que fican á intemperie, as que resisten amoreadas unhas sobre das outras baixo mantos de musgo i esquecemento.
Apenas quedan ocos baleiros no chan deste cemiterio pra finar baixo das reigames de malas herbas e alentar o nacemento de primaverais margaridas, agás a dura terra dos camiños que nos fan transitar por antr’os centos de lápidas que nos lembran outras vidas, que nos afunden nos misterios da morte e nos fan cavilar na fugacidade da vida. Este cemiterio fica aínda con vida, logo de tantos centos de anos sendo o derradeiro refuxio dos que marchan para non volver. Namentres ollaba algunhas lápidas modernas puiden comprobar como numerosos veciños se achegaban até eiquí pra lembrar os seus defuntos e traerlle flores frescas, pra deter un anaco as súas vidas e sentirse máis preto dos seus seres queridos xa finados.
Achegueime até un dos muros do camposanto para ollar de preto a enorme cantidade de sartegos e de laudas que fican, coma dicía, amoreadas unhas sobre das outras. Resultoume imposible tratar de contabilizalas todas. Todas estas laudas fican aquí, á intemperie e totalmente desprotexidas, por falta de espazo, pois na igrexa expuxéronse somentes as máis representativas. Por outra banda, que este cemiterio siga aínda en funcionamento tampouco contribúe a que estas laudas poidan protexerse i expoñerse como deberían. Arrodeei paseniño esta igrexa pechada ó culto e detívenme en cada unha das laudas que iría atopando a cada paso i en cada recuncho deste histórico e ateigado camposanto. Despedinme de Santa María A Nova, así como dos misterios da morte que me trouxeron até eiquí, desexando que algún día se poidan pór en valor todas e cada unha das máis de cincocentas laudas que fan deste recuncho un dos máis singulares, non so do noso país, senón do mundo enteiro.
Ningún comentario:
Publicar un comentario