sábado, 27 de febreiro de 2016

A lendaria Ermida de San Guillerme


“Por anagrama levas a senda do erotismo
debuxado. No horizonte a imaxe do teu pobo:
dous fermosos seos de muller tralos penedos
que esconden a verdade de tanta lenda viva.

Orcavella. A lenda das lendas esquecidas
que dorme no cumio, alén onde remata o Facho.
A de San Guillerme, Ara Solis, e tantas outras
que levan de anagrama a senda do erotismo.

A de cidade como Duggium. terra dos pagáns,
asolagada polos mares e condenada
a ficar baixo terra pola súa teima ó mal.
Por anagrama, tamén a senda do erotismo.

dende o Cabalo de ouro, soterrado nalgures,
ata as máis fecundas lendas do culto a Venus:
din por acá os máis novos, que contan os máis vellos
que levan de anagrama a senda do erotismo”
Modesto Fraga, Mar de Ausencias

Hai recunchos neste noso país que, ben sexa polo seu emprazamento, pola enerxía que emana da súa terra ou polo máis incomprensible capricho do destino, foron dende as orixes da nosa historia recantos máxicos e atraentes, templos e aras sacras onde invocar ós deuses. Algúns destes recunchos, os que aínda sobreviven tras seren cristianizados pola Igrexa, seguen a emanar un halo de misterio que nos achega ós tempos máis remotos, até civilizacións que depositaban as súas espranzas nos astros, nos elementos, na natureza que os envolvía. Un deses recantos máxicos localízase na miña Fisterra nai, no meu salitroso berce de argazos e marusías. Trátase do meirande xermolo de lendas cristiás e pagás que conviven aínda na tradición oral da miña vila; a Ermida de San Guillerme. Esta histórica paraxe está situada na ladeira máis oriental do Monte do Facho, no Promontorium Nerium fisterrán, nun dos peitos de muller que semellan erixirse sobre destas augas fatídicas e salgadas. Esta ermida fisterrá localízase a uns 222 metros sobre do nivel do mar, orientada cara o leste, de fronte á impoñente silueta do Monte Pindo e ó abeiro dun enorme afloramento granítico. Dende este recuncho do Cabo divísase unha impresionante paisaxe da vila de Fisterra e do milenario tómbolo de area que conforma unha fronteira terreal entre as calmas augas da Ría de Corcubión e a furia asasina e incesante da bravía costa de Fisterra. I é que esta é unha paraxe que domina todo este cabo, toda esta península, esta case illa que irrompe no Atlántico, este corpo sutil e feminino que adormece baixo do mar. 


A Ermida de San Guillerme está conformada por catro alzados de cachotería granítica. No seu alzado leste acharíase un altar cuadrangular que se erixe na procura do resplandecente raio dos abrentes e que semella atesourar a mesma altura que debeu posuír nos seus mellores tempos. O conxunto arqueolóxico de San Guillerme conserva tamén elementos de uso doméstico como unha pía, un forno ou lareira e até un sartego antropomorfo. Respecto deste último cabe destacar que na Vila do Cristo sempre se pensou que se trataba da cama de San Guillerme e mesmo existía a crenza, a lenda milagreira de que as parellas que non podían ter fillos terían que deitarse xuntos e procrear nesta fría cama de pedra. Iso si, todo aquel fillo varón que nacese froito deste ritual de fertilidade tería que ser chamado Guillerme. Poida que esta lenda teña algo que ver coa cantidade de veciños de nome Guillerme que conviven en Fisterra. O certo é que até o Padre Sarmiento no ano 1745 escribiría o seguinte sobre desta lendaria e misteriosa laxa granítica: “Non fai moito tempo, había unha pila ou cama de pedra na que se deitaban marido e muller que, por estériles, recorrían ao santo e a aquela ermida”. 


Parece máis que probable que este tipo de rituais de fecundidade, aínda latexantes até non fai moito, tivesen unha orixe pagá. Non debemos esquecer tampouco que son moitos os estudosos que semellan situar nesta ermida, ou na súa contorna inmediata, o Ara Solis; o primitivo templo pagán de culto solar. A Ermida de San Guillerme é o resultado da cristianización de antiquísimos cultos pagáns, o resultado dunha máxica mestura de tempos, crenzas e civilizacións, un atraínte lugar que convida a entrar en comuñón cos astros e a sentir a forza dun un océano infindo que se perde na liña do mesmo horizonte que conforma. Foron moitas as estrataxemas que a Igrexa se encargaría de tecer ó longo dos tempos para tratar de afastar aquelas crenzas de adoración ó sol e aqueles ritos de fertilidade. O mesmo nome desta ermida, San Guillerme, non deixa de ser un dos meirandes actos de cristianización deste ancestral lugar de culto. Segundo conta unha das moitas lendas que aínda se manteñen vivas na  tradición oral cristiá, o Apóstolo Santiago predicaría o evanxeo por estas terras dos confíns i erixiría unha ermida logo de reducir a ruínas un santuario bárbaro e pagán de culto ó sol nun lugar chamado Ara Solis. Mais o certo é que froito da cristianización, esta máxico recuncho de San Guillerme deixaría de ser un lugar de cultos pagáns para pasar a ser un recuncho visitado e procurado por moitos camiñantes e peregrinos durante a Idade Media.


Xa no século XIV, George Grissaphan relataría as súas andainas por estas terras e chegaría a citar ó Monte de San Guillerme como “un lugar moi solitario, deserto e apartado notablemente dos homes e das súas vivendas, situado entre montes altísimos que case ninguén frecuentaba”. No 1417, Nompar II, Señor de Caumont, fala de San Guillerme “do deserto” e no século XV sábese que o polaco Nicolás Popielovo gaña a indulxencia plenaria na ermida de Fisterra. Por se fose pouco, no 1539, o veneciano Bartolomé Fontana lembraría nos seus escritos o desaparecido hospital de Fisterra e os guías que conducían ós peregrinos até a Ermida de San Guillerme. Logo dos traballos levados a cabo neste recuncho máxico do Promontorium Nerium fisterrán nos últimos anos, crese que esta ermida debeu presentar unha cubrición a dúas augas, ou iso semella manifestar unha serie de fendas de forma cadrada i estruturadas en dúas fiadas que serían achadas no xacemento e que permitirían soster unha teitume destas características cuberta, posiblemente, por tella de cor alaranxada. I é que os restos deste tipo de material fican presentes na práctica totalidade do xacemento. As principais conclusións extraídas dos traballos i estudos arqueolóxicos levados a cabo na Ermida de San Guillerme semellan evidenciar, en definitiva, que este conxunto viviría diferentes etapas construtivas e que o seu período de ocupación, ou de maior actividade, estaría comprendido entre os séculos XII e XIV. Confirmaríase tamén a existencia dun culto cristián. Polo pouco que se sabe, a Igrexa daría orde de destruír a ermida entrámbolos séculos XVII e XVIII, deixando este lugar completamente abandonado até os nosos días. 


Agora é un templo sen culto, unha estación atemporal de xentes, un recuncho onde achar a mesma comuñón astral que procuraban os nosos máis primitivos antepasados. Marchei lembrando a miña nenez, as veces que teño subido até este outeiro cos compañeiros da escola, cos amigos e coa veciñanza, as veces que tratei de maxinar a vida que se puido desenvolver neste máxico e telúrico recuncho da miña amada nai Fisterra. Hoxe miro con outros ollos os restos desta ermida, salvada nas últimas décadas do avance irremediábel dos toxos e das silveiras, da desgraciada ruína que o tempo e o esquecemento semellan xermolar. Hoxe si se conservan os restos dunha ermida, hoxe remanecen con máis forza as lendas esquecidas que falan dun “Cabalo de ouro, soterrado nalgures”. Hoxe retornan os murmuradores que lembran o que outros denantes dicían daquela cruel Orcavella que vive baixo destas pedras encarnada nun cento de serpes e víboras. Hoxe murmuran as linguas afiadas sobre dos que aínda arden de pracer nas alboradas, sobre dos que agoiran o milagre da lúa sobre dun leito de pedra dura e baixo dun manto de estrelas prateadas.

A Fervenza das Hortas e as augas de Saímes


“máis alá das hortas
medran adxectivos preciosos
que reservo para as túas cartas”
María Lado, Berlín

Auga. A fértil, a vital, a saciábel, a purificante e cristalina auga, que cae do ceo e reve nas chairas, a que se despraza no instintivo curso dalgunha vea ou arteria galaica; a que transita camiños peregrinando até o seu cíclico encontro co mar. Tiña unha cita coa auga, coa sempiterna fada da prosperidade, coa deusa dos verdescentes campos, co doce e translúcido sangue do chao galiciano. 

Aló polas fértiles terras da Comarca de Arzúa, onde fai uns anos tivera a oportunidade de coñecer a esquecida Fervenza de Mince, procuraría desta volta unha fervenza realmente monumental e impresionante que se localiza no lugar das Hortas, na parroquia de  San Cristovo de Dombodán, no concello coruñés de Arzúa. Comezaría a escoitar o estrondo das grandes fervenzas a medida que ía deixando tras de min o lugar das Hortas, a medida que ía descendendo até un novo paraíso de augas socalcadas que serve de fronteira natural entre os concellos de Touro e Arzúa, a medida que ía sendo devorado pola gorxa de gneis e cuarcita da monumental Fervenza das Hortas. 

Esta impoñente ruxidoira, da que emana a máis doce e pura marusía, atesoura dúas caídas de auga duns aproximados 30 metros de altura. As húmidas e brancas sabas que escorregan polos seus escuros e limosos chanzos son as augas do Regato de Saímes, que procuran física e instintivamente a súa próxima confluencia coas augas do Río Ulla. Esta Fervenza das Hortas tamén é coñecida polo nome de Fervenza de Santa Marta porque segundo semella contar unha lenda local, unha moza, logo de quedar embarazada do seu mozo e de ser rexeitada por el, o mozo empurraríaa pola fervenza nunha noite de muiñada. Mais namentres a moza caía laiaría un: “Santa Marta me vaia!”. E nese mesmo intre, o tronco dun carballo detería a súa caída, salvándoa de xeito milagroso. Somentes as grandes fervenzas poden presumir de atesourar as súas lendas, de relatar as súas vellas batallas. Esta de Santa Marta é unha das grandes, unha desas fervenzas que nos fan sentir ananos, que co seu bafo empapan de resío os nosos rostros, que co seu ruxido fan estremecer a nosa pel. 


Hai algo de máxico nestas ruxidoiras, un halo de enerxía vibratoria que sacude as nosas entrañas, que axita o noso sangue, que sanda e purifica o noso esprito. Lisquei das Hortas francamente sacudido polas augas, por este impresionante chanzo onde acharía a fértil, a vital, a saciábel, a purificante e cristalina auga, que serpea o terreo, que se despraza no instintivo curso dalgunha vea ou arteria galaica. 

As lendarias Torres de Mens


“Ah, non me pidan versos, ringleiras de fermosos versos.
Levo na fronte a desventura e xa non podo
cumprir ise oficio de poeta falso.
Somente calar ou berrar me é permitido.
É a desfeita de tódalas torres dos versos abolidos”
Antón Tovar, Berros en voz baixa

Canta historia se perde en cada un dos recunchos que conforman a sempre cantareira Comarca de Bergantiños. Dolmens como o de Dombate, a Pedra da Arca e a Pedra Moura de Aldemunde, a citania de Borneiro, a Pedra da Serpe ou conxuntos etnográficos como o de Ardeleiro, así como torres medievais como a da Nogueira ou as de Mens, testemuñan o importante pasado destas terras coruñesas. Precisamente desta volta quixen coñecer estas Torres de Mens, estoutro legado medieval que se localiza na parroquia malpicá de Santiago de Mens. Achegueime até este castelo pouco despois de coñecer a torre e a Capela da Nosa Señora do Faro nos costeiros montes do Concello de Ponteceso. Corría unha cálida e solleira tarde de inverno cando albisquei, dende a estrada que me levaría de Ponteceso ata Malpica, as garridas e impoñentes Torres de Mens. Nada máis pisar o chan desta parroquia malpicá acharía un letreiro nun dos muros exteriores da fortaleza que informaba de que aquela enorme e histórica finca era unha propiedade privada. Estas Torres de Mens, esta fortaleza erixida no século XV por Lope Sánchez de Moscoso sobre doutro castelo anterior pouco despois das Revoltas Irmandiñas, componse dunha vivenda e tres torres de planta cuadrangular carentes de ameas e arrodeadas por un recinto amurallado. 


O edificio principal atesoura dous andares fronte os tres que posúe a torre anexa, a da Homenaxe, que presenta tamén unha balconada de madeira apoiada sobre de pétreos canzorros no último andar. A entrada ó recinto localízase nunha das torres e a través dun arco oxival. No ano 1871, María Luísa Osorio de Moscoso, a irmá do Conde, Duquesa de Baena e Condesa de Sevilla, comezaría a desprenderse de tódolos bens que a súa estirpe, a Casa de Altamira, fora conseguindo ó longo da súa historia neste noso país. No 1872 venderíalle as Torres de Mens a Pedro Abelenda e Díaz de Andrade, o tataravó do actual propietario, Agustín Ordóñez. Este último propietario faríase cargo da última rehabilitación das torres no ano 1988, transformando este castelo nunha impoñente vivenda palaciana baixo a dirección do arquitecto Manuel Gallego Jorreto. No 1993 estes traballos de rehabilitación acadarían o Premio Europa Nostra ós monumentos salvados da ruína. Esta fortaleza, coma tantas outras, atesoura a súa propia lenda. Contan os máis vellos que baixo destas terras había un pasadizo segredo que unía as estas torres ca Igrexa parroquial de Santiago de Mens e co Areal de Seiruga, e que sería empregado polo Conde para tratar de fuxir do pobo logo de apresar no seu castelo a unha belísima moza da aldea. Despedinme de Mens e das súas torres contento de ver esta fortaleza perfectamente restaurada, coidada, mimada. Mais debo confesar que liscaría soñando, inxenuo como de costume, achar nunha futura e solleira tarde de inverno, nada máis pisar o chan desta parroquia malpicá, un letreiro nun dos muros exteriores da fortaleza que informe de que esta enorme e histórica finca é unha propiedade pública coas portas abertas para goce e desfrute de todos nós.

mércores, 24 de febreiro de 2016

Cabo Fisterra, proa do chan galiciano


“Brúa, Io, brúa como a vaca de Fisterra
non temas á túa voz,
uns mareantes han tomala por sinal
de escollos e baixíos, rachas de nordés e borraxeira”
Marilar Aleixandre, A constelación da xuvenca

Que podo dicir que non saibades xa da vila que me veu nacer, do meu prácido berce de salitre e marusías, do pequeno e lendario universo da miña infancia. Coido que non me ha resultar doado explicar dun xeito obxectivo o que é Fisterra, o que representa este lendario Promontorium Nerium nin cal é a maxia que se mestura nesta pequena península para enfeitizar a todo aquel que a visita. Non cabe dúbida que Fisterra é un dos recunchos máis senlleiros, visitados e recoñecidos do noso país. I é que a localización de Fisterra xogou ó longo dos tempos un papel fundamental a nivel marítimo, xeográfico e sobre todo histórico. 


O historiador romano Lucius Florus conta como os lexionarios da antiga Roma, comandados polo xeneral Décimo Junio Bruto, contemplaron con verdadeiro pavor como o sol era devorado polo Océano Atlántico cando acadaron no século II denantes de Cristo o Finis Terrae, a fin da terra, o recuncho máis occidental do mundo coñecido. Nesta bravía e asasina costa de Fisterra, neste mar sen dono onde somentes se albisca a inmensidade do Atlántico, os astros e a liña do horizonte, as pequenas embarcacións mariñeiras comparten o seu mar con grandes buques de orixes incertas que se internan silenciosos na ría, coma xigantescas pantasmas, nas noites máis escuras e bretemosas.


Este mar é unha necrópole de naufraxios. Nesta costa, nesta besta de pedra e area que adormece entre as calmas e bravías augas do mar, teñen naufragado centos de embarcacións que agora fican na escuridade dos fondos mariños e baixo dunha coiraza de anémonas e arneirón. Nesta fatídica costa fisterrá naufragaría no ano 1596 unha vintena de naves da flota da Armada Española comandada por Martín de Padilla, deixando un regueiro de mortos, un total de 1.706. Este naufraxio acontecería oito anos despois, i en idénticas circunstancias, do sufrido pola Armada Invencible cando partían con destino a Inglaterra.  

No ano 1870, o HMS Captain, un acoirazado navío inglés, chocaría co pétreo illote do Centolo e deixaría 482 falecidos. Somentes oito anos despois, outro mercante inglés volvería a atoparse co Centolo, desta volta sería o Bitten, falecendo 10 dos 12 tripulantes. 

No ano 1882 outro navío inglés, desta volta o cargueiro Sunrise, afúndese nos cantís do Cabo Fisterra. Nembargantes, un heroico mariñeiro fisterrán, e os seus fillos, salvarían a unha trintena de mariñeiros cunha barca de madeira. No 1903 un novo navío inglés, o Tang Castle, veríase involucrado nunha colisión, a dúas millas de Fisterra, co barco sueco Svtpord. Tódolos tripulantes suecos falecerían. E por se fose pouco, somentes catro anos despois, no 1907, outro cargueiro inglés, o Denewell, naufragaría por mor da brétema a unha milla da Praia de Mar de Fóra; ós pés do Promontorium Nerium fisterrán.

No ano 1932 sería o Blas de Lezo, un barco da Armada Española que estaba a realizar manobras na costa de Fisterra, o que volvería a toparse co Centolo. Este navío rascaría os baixos e afundiríase pouco despois. Na primavera do ano 1951, o remolcador holandés Hudson racharía os cabos cos que arrastraba ó buque inglés Ulster Duke e este útimo remataría  esnaquizado contra a Punta Bufadoiro, salvándose somentes un dos tripulantes. No 1960 ocorrería outra enorme desgraza, desta volta para o pobo de Fisterra. O palangreiro Bonito naufragaría nestas costas deixando 11 falecidos e un total de 32 orfos na vila. Mais sería nas últimas décadas cando ocorrerían os máis grandes e catastróficos naufraxios  desta costa cruel e asasina. 


No inverno do ano 1987, cando eu tiña pouco máis dun ano de vida, o Cason, un cargueiro de bandeira panameña que transportaba produtos químicos inflamables, tóxicos e corrosivos, afúndese fronte á Punta Castelo, ó sur da Praia do Rostro. Falecerían 23 dos 31 tripulantes intoxicados, todos eles de orixe chinesa. Denantes de afundir, o Cason comezaría a estoupar e incendiarse, producindo numerosas explosións e unha impresionante columna de fume negro. O pobo enteiro sería desaloxado en autobuses e a vila somentes ficaría controlada polos militares e polos poucos veciños que se resistirían a fuxir. Os meus pais e mais eu seríamos acollidos nun hotel da vila pontevedresa de Caldas de Reis durante un par de días. E que vos vou contar que non saibades xa do Prestige, a meirande catástrofe ecolóxica e medioambiental da historia do noso país; a nosa lenda negra.


É por tanto naufraxio que a luz deste Faro de Fisterra se fixo dende sempre imprescindible. Este senlleiro faro galego, coñecido por tódolos navegantes do planeta, é xunto co do Cabo da Roca e o de Touriñán, o máis occidental da vella Europa. Foi erixido no ano 1853 a uns aproximados 140 metros sobre do nivel do mar e a súa luz acada as 23 millas náuticas. De fronte á fachada principal do faro, no alto, localízase O Semáforo, unha edificación erixida no ano 1879 e destinada a emitir sinais marítimas para a Marina, mais rematou por caer en desuso co avance da tecnoloxía e nos últimos anos foi restaurado e reconvertido en hotel. 


O Faro de Fisterra atesoura, amais da súa luz, unha sirena que comezaría a funcionar no ano 1889 e que tiña como finalidade alertar ós barcos nas noites máis escuras e bretemosas. Esta sirena, acalada nos últimos anos, é coñecida como A Vaca de Fisterra, posto que o intermitente son que emitía semellaba lembrar o bramido dunha vaca nas vilas costeiras da bisbarra. A Vaca de Fisterra foi a primeira sirena instalada nun faro de todo o Estado español. Comezaría a resoar mediante un vello sistema automático a base de aire comprimido xerado previamente por unha caldeira de vapor que facía saír o aire por uns tubos metálicos a unha gran velocidade, facendo resoar un estrondo enxordecedor que se chegaba a escoitar ata en Corrubedo


Desgraciadamente, nos últimos anos a Vaca de Fisterra calaría para sempre por motivos técnicos. A obsoleta maquinaria, a falla de recambios e o avance da tecnoloxía marítima, rematarían por silenciala definitivamente. Aínda lembro as noites de inverno que teño escoitado dende a miña habitación o impresionante estrondo da Vaca. Lembro canto me emocionaba; aquel bramido era a voz da miña Fisterra. Mais este Monte do Facho, este Promontorium Nerium, este sacro outeiro cristianizado foi, dende a xénese dos tempos, un lugar máxico e atraínte, unha fin procurada por multitude de xentes, un lugar ateigado de misterio. As Pedras Santas ou a Ermida de San Guillerme dan boa proba de elo. 


Cada vez son máis os peregrinos que procuran en Fisterra o perfecto final físico para o seu camiño, unha fin clara i evidente; o mítico Finis Terrae. Mais o certo é que as peregrinacións cara as terras máis occidentais de Europa remóntanse ós tempos máis primitivos, até pobos de cultos pagáns. A relación de Fisterra co culto xacobeo queda de manifesto no Libro III do Códex Calixtinus, onde xa no século XI se cita a hoxe desaparecida Cidade de Dugium, que se localizaría no actual Val de Duio fisterrán. Un documento do ano 1119 narra tamén a preocupación do Rei Alfonso VII e o Abade de San Xulián de Moraime para albergar os peregrinos que se achegaban até o Finis Terrae. No ano 1355, o peregrino George Grisaphan describe no seu diario a súa peregrinación ata Fisterra, ó igual que tamén farían León de Rosmithal no 1465, Sebaldo Rieter no 1462, Erich Lassota no 1581 ou Julián Íñiguez de Medrano no 1583. Todos estes peregrinos narrarían as súas peregrinacións ata Fisterra.


Nos nosos días, como dicía, cada vez son máis os peregrinos que procuran a fin do seu camiño en Fisterra. O de Fisterra é a única variante do Camiño que ten como orixe Santiago. É por tanto a meta derradeira, o KM 0; a única e verdadeira Fin do Camiño. Debo confesar que lembro ver peregrinos na vila dende ben meniño, e mesmo de conversar con algún deles. Mais tamén é certo que nas últimas décadas, os peregrinos comezarían a multiplicarse e a contarse por centos de miles. Nos nosos días, o peregrino que chega a Fisterra adoita selar a súa credencial e camiñar cara a súa fin; cara a estremeira punta que desafía ó Atlántico, cara aquela proa rochosa do chan galiciano. Alí queimará algunha que outra das súas prendas e ollará o horizonte agardando o solpor dos confíns da terra, un ceo ardente que tingue de sangue o horizonte cando o sol é engulido polo mar. Nos últimos tempos foron moitos os peregrinos que, froito da desgraza, a ousadía ou o descoñecemento, perderon a vida neste Cabo de Fisterra ou nas praias de costa do municipio. 


Os solpores son outro dos grandes atractivos deste mítico Cabo Fisterra, deste corpo de muller que emerxe sobre das calmas e bravías augas do mar. Resulta cada vez máis frecuente achar a peregrinos, visitantes e até parellas de namorados sentados entre as pedras do Cabo agardando o solpor, vendo como o arde o ceo e sentindo a paz que transmite a agónica e dourada luz do sol. Cando o sol é definitivamente engulido polo mar, un improvisado aplauso colectivo racha o silencio e márcase a fin doutro día máis, doutro pequeno ciclo, doutra estadía vital. No alto deste Monte do Facho, deste evocador Promontorium Nerium, nacería no ano 1919 un dos meirandes persoeiros da historia de Fisterra, Alexandre Campos Ramírez, máis coñecido como “Alejandro Finisterre”; o célebre inventor do “futbolín” ou fútbol de mesa. Esta vila viu nacer tamén as almas da fisterranía; grandes poetas i escritores que levan a Fisterra nos seus corazóns, bardos mariñeiros como O Capitán Traba, Alexandre Nerium, Roberto X. Traba Velay, Mónica Góñez ou Modesto Fraga. Mais os verdadeiros heroes desta Fisterra son os mariñeiros que seguen a loitar cada noite coa ferocidade dun mar embravecido que atesoura un longo e acreditado historial de naufraxios. 


Que vos vou contar que non saibades xa da miña vila natal, do meu barrelo de argazos e caramuxas, do máxico escenario da miña nenez. Coido que poucas verbas poden resumir de xeito claro e obxectivo o que representa o Cabo Fisterra, o Finis Terrae. Poida que fin e comezo, poida que morte e vida, poida que horizonte de augas calmas e bravías. Mais si houbo un bardo fisterrán que soubo captar en poucas verbas o simbolismo que agocha este promintorium nerium. Ese sería o Capitán Traba cando escribiu na súa Salve Fisterra aquilo de: “Fisterra, terra do sofrir ardente, terra chea de door que en ti se aferra, terra do mar máis que da mesma terra”. Non me podo despedir como de costume xa que de eiquí nunca me vou para non volver. Eiquí nacín i eiquí hei de morrer. 

martes, 23 de febreiro de 2016

Ponte Ledesma, vieiro sobre do Río Ulla


“Soltáos vós tamen, do Tambre e o Ulla,
Que ó peito máis ferrudo dades lume
E cando a vosa voz tenra gorgulla
O meu sprito ergués do ceu ó cume”
Francisco María de la Iglesia, A Galicia

Entre as comarcas do Deza e Santiago hai un vieiro que une dúas parroquias, dous concellos e até dúas provincias, un antigo sendeiro de pedra labrada que dende antano ousa desafiar e resistir a forza das augas do Ulla, mostrándose imperturbable nas súas crecidas e impoñente nas máis cálidas secas. 

Este granítico e histórico vieiro, coñecido como a Ponte Ledesma, eríxese entre as parroquias de Santiago de Gres, no concello pontevedrés de Vila de Cruces, e a de San Salvador de Ledesma, no concello coruñés de Boqueixón. Achegueime até os mesmos piares desta impresionante ponte logo das últimas doiras desta invernía ca fin de contemplar a súa tenaz resistencia, a sabedoría plasmada en cada unha das pezas graníticas que aínda a manteñen en pé e até recrear algunha que outra batalla. Faríao pola parroquia de Gres, a terra natal e amada do insigne escritor e poeta Xosé Neira Vilas. 

A Ponte Ledesma, que atesoura 102 metros de lonxitude, foi erixida sobre do curso do Ulla no ano 1574, posiblemente para mellorar a comunicación e o tráfico mercantil entre as cidades de Ourense e Compostela. Hai quen sostén que esta ponte puido ser erixida sobre doutra máis antiga que sería derrubada coas riadas do ano 1571, mais non semellan acharse probas suficientemente sólidas que fundamenten este argumento. A ponte posúe nove arcos de cadeirado granítico e doelas regulares que se erixen sobre duns piares, tamén de cadeirado, que presentan tallamares triangulares augas arriba e trapezoidais augas abaixo, coroados todos eles por pináculos piramidais. A rasante é case horizontal no seu tramo central, descendendo cara aos accesos. A ponte sufriría reformas aló polo século XIX que serían custeadas polos produtores de viño do Ribeiro, xa que estes adoitaban achegar o seu prezado produto ata Santiago de Compostela a través desta Ponte Ledesma. Estas reformas centraríanse principalmente nos peitorís e no firme da ponte, conformado por laxas graníticas. Até o século pasado cobrábase portádego nos accesos á ponte. 


Mais o meirande fito que atesoura a Ponte Ledesma ocorrería durante a Guerra da Independencia. Esta ponte sería o escenario dunha importante batalla que tería lugar na primavera do ano 1809 e que enfrontaría ós veciños da bisbarra, - uns dous mil homes armados de apeiros da labranza, capitaneados por párrocos e baixo as ordes do Marqués da Romana -, coas tropas napoleónicas; saíndo estas últimas derrotadas. Nos nosos días, as crecidas do Ulla son as únicas batallas que segue a pelexar esta Ponte Ledesma. As últimas doiras fixeron medrar o curso do Ulla até asolagar as ribeiras de Gres e Ledesma; os seus bancos, os parques, o palco e o campo da festa, até as mesmísimas Insuas de Gres. Mais as augas do Ulla seguen sen gañarlle a batalla, o monótono pulso centenario,  a esta garrida e impoñente ponte, este pétreo e histórico vieiro mercantil. Despedinme da Ponte Ledesma logo de percorrer cadansúa ribeira coma un arrieiro ourensán, logo de ollala abraiado coma un veciño de Gres ou de Ledesma, logo de maxinar as súas batallas.  

luns, 15 de febreiro de 2016

Castelo do Bolo, baluarte de Valdeorras


“Estaba a dona outonía
no lar do castel do ceo,
a fiar a lâ das nubes,
a quentarse ao sol marelo:
brial azul por vestido,
alto cume por asento,
inxente pena por roca
e fuso de bris nos dedos.
Ao mando das anduriñas
seu home, baril guerreiro,
a longas terras do sul,
por conquerir o bon tempo
e alfaias de estrelas novas
foi, leixando aquel castelo
onde a belida outonía
fiaba o seu desespero
antre lavandeiras donas,
papos-rubios escudeiros,
e curuxas axexantes,
e galos de crarín rexo”
Florencio Delgado Gurriarán, Cantarenas

Aló polas avermelladas terras da Comarca de Valdeorras, e máis concretamente na nobre vila de O Bolo, acharía os restos dunha antiga fortaleza desaparecida que me convidaría a naufragar nun pesadelo de contendas e batallas, de reguengos i estirpes nobiliarias, de fortalezas erixidas unha e outra vez sobre das mesmas ruínas. 

Non hai máis protagonistas neste municipio ourensán que a súa antiga e impoñente torre, que se albisca dende calquera punto da vila e da contorna que a aperta. Ascendín paseniño até o máis alto recuncho de O Bolo camiño destoutra pétrea atalaia valdeorresa e sentei ante os seus pés apoiado nun dos muros defensivos que aínda resisten, que aínda seguen a testemuñar a historia destas terras e desta pequena vila. Estaba ante outra impoñente atalaia ourensá, como a da Pena, a da Forxa, a de Sande, a de Sandiás, a de Vilanova dos Infantes, a veciña de Viana do Bolo, ou mesmo as que atesouran as fortalezas de Castro Caldelas ou Monterrei

O Castelo de O Bolo, considerado un dos monumentos máis importantes e senlleiros da Comarca de Valdeorras, ten as súas orixes nunha iniciática construción que data de entrámbolos séculos XII e XIII, e que posteriormente chegaría a pertencer ós poderosísimos Condes de Lemos. Mais durante o século XV, e por mor das revoltas Irmandiñas, o castelo sufriría importantes danos que obrigarían a reconstruílo case por completo a finais do século XVI baixo o patrocinio de Juan de Pimentel, Conde de Benavente, i engadíndolle unha segunda liña de murallas. Por estes mesmos tempos a vila de O Bolo deixaría de ser unha vila nobre para ser un reguengo, e polo tanto, pasaría a depender directamente da coroa. A partires do século XVIII, nembargantes, a sorte trocaría e comezaría a decadencia do castelo, que pasaría a albergar unha escola, un cárcere e até un campo da feira. Contan tamén que, tal e como adoita suceder en moitos achados e monumentos históricos en ruínas, mesmo chegaría a funcionar de canteira dos máis raposeiros espoliadores. Sería no ano 1999 cando daría comezo unha primeira actuación de rehabilitación na fortaleza, que finalizaría no ano 2001 e na cal se recuperaría tanto a torre como o edificio anexo, que dende aquel entón alberga un interesante museo aberto ó público e de carácter interactivo que nos narra de xeito ameno a historia deste castelo dende as súas orixes até a actualidade. 


No ano 2011 levaríanse a cabo novos traballos de rehabilitación que se centrarían nas murallas e na súa contorna. Grazas a esta serie de actuacións habilitaríase un acceso tanto para a terraza como para a Torre da Homenaxe, de planta cadrada e duns aproximados 20 metros de altura. Ó redor desta torre aínda resisten parte das murallas daquela fortaleza desaparecida, con baluartes semicirculares nos muros e circulares nos seus vértices, así como o patio de armas e o alxibe. Foi toda unha sorte que as administracións decidisen rehabilitar esta torre, así como esta casa i estas murallas defensivas, e abrir as súas portas ó público. Sen dúbida foi un acerto, tamén, que as instalacións rehabilitadas acollan agora, e de xeito permanente, un museo sobre da historia desta fortaleza que estivo a piques de desaparecer. 


Foi un grande pracer coñecer estoutro baluarte ourensán, estoutra fortaleza do sur galiciano, estoutra atalaia coas portas abertas. A medida que ía descendendo por esta vila de O Bolo comezarían a fuxir dos meus ouvidos os sons das ferraduras e o relincho das bestas, do meu tacto a dor e o calor do lume, dos meus ollos as imaxes máis funestas, do meu gusto o sangue dos probes, e do meu olfacto; o arume incensado e vitorioso da nobreza.

sábado, 13 de febreiro de 2016

Faro de Lariño, sentinela carnotá


“Bebo-te, meu amor, como quen bebe
un elixir: Comezo polos ollos
extasiados de pracer, e collo-os
como quen alza un cáliz. Pola sebe
que perfila o nariz percuro a breve
fenda da tua boca, onde os escollos
de neve dos teus dentes son ferrollos
que aprisionan a língua —lanza leve
que me ensancha a fondura do degaro—.
Logo xa, meu amor, xa non reparo
o bebo enteiramente desde a illarga
ao sorvete de meles escondido
que sabe a mar, a mar embravecido
que se desata en temporal, e larga
o novio do amor ao desamparo.
E logo da descarga
bebo ainda da luz que dá o teu faro”
Antón Avilés de Taramancos, As torres no ar

Poucos lugares me aportan a forza e a paz que outorgan os impoñentes e diversos faros que dende antano alertan dos perigos da costa galega. Non son poucos os carruseis de luces e sombras que alumean os máis funestos recunchos da sempre bravía e asasina Costa da Morte, atalaias mudas que semellan agonizar co avance do progreso, que semellan vellos baluartes baleiros de sentido. Nós, os fillos terreais da marusía, procreados en catres uterinos, os que traémola frescura do salitre nada dun berce de escamas e tramallos, adoecemos por naufragar na branca escuma das rompentes, baixo a sombra e a luz de pétreas muxicas tralas que somentes se agoira a desgraza ou o porvir, o infortunio ou o sustento; a morte ou a vida. Poida que fosen, estes, parte dos sentimentos que me levarían até a parroquia carnotá de San Martiño de Lariño na procura do Faro de Punta Insua, proxectado i erixido entrámbolos anos 1913 e 1921 para cubrir coa súa luz o recuncho de costa que se localiza entre Fisterra e Corrubedo, contribuíndo a delimitar a entrada no arco de Fisterra e na enseada da Ría de Corcubión.  

O edificio no que se asenta o Faro de Lariño, definitivamente electrificado no ano 1947, preséntase nos nosos días baleiro, pechado ó público e nun lixeiro estado de abandono. Nembargantes, a súa branca e vermella luz intermitente, que acada as 20 millas náuticas, segue a alumear cada noite, dende a súa balconada torre de planta octogonal, este pequeno recuncho de costa carnotán, a boca deste arco fisterrán; este fronteirizo mar dos confíns da terra. Trala triste fachada deste faro desolado, e baixo do lixeiro cantil no que se localiza, albiscaría unha costa chan e pedregosa ateigada de pozas que, coma vívidos espellos, reflicten día e noite a silueta, as cores e as luces do impoñente Faro de Lariño, desta pétrea e vital muxica carnotá. I é que nesta costa, na que teñen ocorrido numerosos naufraxios como o do buque torpedeiro “Ariete (D-36)” no ano 1966, e no cal os veciños de Carnota serían transcendentais á hora de salvar ós mariñeiros naufragados, chegando incluso a recibir o recoñecemento de vila “moi humanitaria”; a presenza destes faros segue a ser de vital importancia para as pequenas embarcacións de pesca tradicional e para a súa orientación, mesmo para delimitar fronteiras marítimas e zonas de pesca. Nos últimos anos, diferentes asociacións locais emprenderon unha serie de accións encamiñadas a promover a apertura do faro á veciñanza e adecuar o espazo para albergar diferentes actos de carácter lúdico e cultural, contribuíndo así a conservar o edificio i evitar a súa degradación. Mais polo momento este edificio somentes semella albergar humidades, empoadas arañeiras e as sombrizas pantasmas da soidade. Lisquei de Punta Insua desexando que non desaparezan os faros coma así se fixo cos torreiros, que non mude a súa fin, que non se apague a luz das sentinelas que encamiñan a bo porto ós mariñeiros.

Os vivos canastros de Paredes


“Mentras qu' él atesouraba
pra traguer tanto diñeiro,
sonando c' un habaneiro
unha velliña choraba.
E choraba sin consolo
sempr' agardand' agardando,
á aquil que rind' e cantando,
rolou de neno n-o colo.
Os eidos mirab' en ermo
o horreo falto de millo...
¡o seu curazon sin fillo!
¡o esprito soilo y-enfermo!
E tanto, tanto choraron
os ollos d' a probe vella,
que d' una faixa bermella
as bágoas llos roldearon.
Entrou a fame n-a casa,
detrás xusticia y-usura,
y-a velliña en tal negrura
vertendo pranto qu' abrasa
decía á Dios de xinollos:
«¡devólveme aquil filliño
qu' era sol d' o meu cariño,
e crara luz d' os meus ollos!»
E tanto a enfeliz chorou,
tantas bágoas derramaron
os seus ollos, que secaron,
y-a probe vella cegou”
Filomena Dato Murais, Follatos

Pouco despois de ter o pracer de coñecer o pequeno pero feiticeiro conxunto de canastros de Cendós, no concello ourensán de Avión, amais dos de Barroso, Quins ou A Merca, decidín internarme no Concello de Leiro para procurar un conxunto semellante ós anteriores que se localiza no lugar de Paredes, entre as parroquias de Santo Tomé de Serantes e San Miguel de Lebosende. Esta fermosa aldea atesoura un interesante conxunto de canastros que seguen a testemuñar o xeito de vivir das súas xentes. I é que estes de Paredes son uns canastros vivos, que gardan nas súas entrañas o mesmo gran, as mesmas espigas, a mesma laboura e a mesma sabedoría herdada doutros días; que fican coas portas abertas. Canto gran deberon ter conservado estes canastros, estas mostras vivas de arquitectura popular tan diversas e representativas do verdexante chan galiciano. 


Paredes atesoura unha vintena de canastros que seguen a ser empregados de xeito cotiá polos seus veciños, e somentes unha pequena parte dos mesmos semellan presentar un lixeiro estado de abandono; froito quizais do progreso, orfos quizais da diáspora. A diferenza dos de Cendós, estes canastros de Paredes presentan unha teitume cuberta de tella do país e non de lousas graníticas. O resto da súa estrutura é practicamente igual á dos que resisten en Barroso, Quins ou Cendós. A carón deste interesante conxunto de canastros de Paredes localízase outro esquecido conxunto etnográfico, desta volta conformado por media ducia de muíños, que se sitúan sobre do Regato do Foxo e que, a pesares de non atesourar tanta sona como os canastros, foron igual de importantes para a veciñanza. 


Foi unha grata sorpresa comprobar que algúns destes canastros ficaban coas portas abertas e coas espigas de millo secándose ó calor do sol ourensán, unha mostra real de que os veciños de Paredes seguen a empregar e a manter con vida estas construcións, este legado patrimonial de indubidable valor etnográfico que se espalla por toda a nosa xeografía e que adoitamos esquecer. Lisquei de Paredes cavilando en novos canastros e novas eiras, en recunchos esquecidos pero ateigados de historia e de simbolismo; testemuños de tempos finados que se resisten a desaparecer. 

xoves, 11 de febreiro de 2016

A bergantiñá Torre de Nogueira


“E das cousas pequenas
faránse as torres
para que da torre
saia un grande puño
e nese puño
aniñará un pardal
sendo cativo
acadará o horizonte
e no horizonte
abismaráse o mundo
cara un elo fantástico
que todo o xunte
e dese xunto faremos unto
e dese unto un todo lene
un ovo novo
que deite leite
porque no branco bota raíz o escuro
o carbón negro do que sairá o meu diamante”
Estíbaliz Espinosa, Pan (Libro de ler e de desler)

Aló polas avermelladas terras de Coristanco, na cantareira Comarca de Bergantiños, procurei fai cousa dun par de meses unha histórica torre que formaba parte dun antigo pazo erixido pola familia Bermúdez de Castro aló polo século XV no couto de Nogueira, na parroquia de San Mamede de Seavia. Trátase da Torre de Nogueira, unha das meirandes mostras da arquitectura civil medieval que atesoura esta Comarca de Bergantiños. Interneime paseniño, unha gris e monótona tarde de domingo, nesta parroquia da pataqueira vila de Coristanco. Xa albiscara, de camiño ó lugar de Nogueira, a silueta da súa torre, o porte medieval dos seus rexos muros, a súa garrida e cuadrangular estrutura. Detívenme de fronte a ela e tratei de procurar en cadansúa xanela, en cadansúa porta, en cada unha das pedras que aínda a manteñen en pé; as súas orixes e os seus antigos moradores. A Torre de Nogueira e a casa que se localiza ó seu carón formaban parte dun pazo erixido polos Bermúdez de Castro durante o século XV que orixinariamente atesouraba dúas torres. A que aínda resiste, erixida con traballadas pezas graníticas, posúe unha planta cadrada duns aproximados 9 metros cada de lado e uns muros de máis dun metro de ancho. A torre carece de ameas e presenta unha teitume a catro augas cuberta de tellas de arxila.


En tempos baixomedievais, o couto de Nogueira, onde se localiza esta torre, foi unha concesión dos monxes do mosteiro de San Mamede de Seavia á familia Bermúdez de Montaos, e suporía unha extensión aproximada dunhas 1.000 hectáreas. Os primeiros moradores do pazo eiquí erixido serían o VIII Señor de Montaos Pedro Bermúdez "O Vello" e Leonor de Castro e Guzmán. O Señorío de Nogueira sería herdado tempo despois polos seus descendentes, Inés de Nogueira e Fernando de Castro, até que a comezos do século XVII, o por aquel entón Señor de Nogueira Pedro Bermúdez de Castro e Pardo de Donlebún, contrae matrimonio con Ana María de Bardaxí Díez de Guevara Girón. Dende aquel entón o Señorío de Nogueira pasaría a mans dos Marqueses de Cañizar, completamente alleos a Galicia. No 1847, este couto de Nogueira, xunto coa torre e a casa anexa, pasaría a mans de José María Maya Barrera e a súa familia, que remataría por vendelo no 1941 a Pilar Maya Cano-Manuel. Nos nosos días, esta vella torre i esta histórica casa seguen a ser unha propiedade privada. Os seus donos actuais, a familia Rabuñal Pose, adquiriríana no ano 1959. Deixei tras de min esta torre i este couto de Nogueira pero non a morfoloxía oxival das súas xanelas, as súas portas nin os escudos de armas que aínda testemuñan o poder dos seus antigos moradores. Lisquei de San Mamede de Seavia coa esperanza de que algún día esta torre fique pra sempre coas portas abertas, agoirando a liberdade que descoñece,  narrando batallas e soñando treguas.

mércores, 10 de febreiro de 2016

A eira e canastros de Cendós


“Entr' as mozas que mallan n' a eira
non-hay de mais garbo, 
que, Carmela, rapaza garrida
de vintedous anos.
a morena d' olliños mais negros, 
de dentes mais brancos, 
de beizos mais roxos, 
de pelo mais largo, 
e de corpo mais feito e xeitoso
que pisa no campo,
pol-o qué n' as romaxes a chaman
a fror de Seixalvo”
Xesús Rodríguez López, Costumbres gallegas. A malla

Hai lugares que namoran, sinxelos recunchos da vida cotiá que fican sen pena nin gloria, sen afanaren a sona, sen agardar tempos mellores amais das primaveras que deixaron atrás. Hai recunchos que posúen unha beleza inherente, que non precisan artificios, que nos envolven e nos enmeigan, que nos mergullan nunha realidade diferente. Hai lugares que se resisten a morrer, a finaren relegados nun caixón esquecido da nostálxica memoria dos máis vellos. Hai recunchos que atesouran unha forza que nos convida a transitalos, a coñecelos e a lembralos, a amalos sen motivo aparente, a desexalos como unha parte de nós. Viaxei cara o concello ourensán de Avión na procura dun conxunto de eira e canastros que, a diferenza doutros moitos que tiven a oportunidade de coñecer nesta provincia, como o de Barroso, o de Quins ou o da Merca, non atesoura un gran número de hórreos pero si unha beleza, unha sinxeleza e unha maxia realmente indescritible. 


Os meus pasos dirixíanse agora cara o centro da vila de Avión, cara a eira e canastros de Cendós, que fican a escasos metros doutra pequena eira do lugar; a de Navás. Interneime naquela pequena e xeitosa eira de Cendós, que ficaba arrodeada e protexida polos fogares do lugar, e ollei un por un aqueles 13 fermosísimos canastros que conforman o conxunto. Tratei de maxinar aquelas duras xornadas da malla, xeracións de veciños traballando xuntos, man a man, neste pequeno obradoiro de Cendós. Sentei sobre daquela eira e tratei de recrear os mellores tempos destes pequenos recunchos que agora semellan agonizar e ficar á marxe da nosa realidade, coma pantasmas do noso pasado. Neste Concello de Avión, de gran riqueza etnográfica e patrimonial, a existencia de canastros semella remontarse ó século XIV, tal e como semella evidenciarse nos diezmos abonados no ano 1487 polas parroquias de Abelenda, San Cristovo e San Xusto ó Señor de Ribadavia; 16 fanegas de pan de millo e centeo a de Abelenda, dúas fanegas de pan a de San Cristovo e outras 40 fanegas de pan os de San Xusto. Este feito fai supoñer que estas parroquias tiñan a necesidade de almacenar nun lugar seco, fresco e ventilado tal cantidade cereal. 


No ano 1630, novos pagos ó Señor de Ribadavia semellan deixar de manifesto que durante este tempo continuaría a explotación de cereais na bisbarra. Precisamente a Enciclopedia de Pascual Madoz, escrita no ano 1843, cita as parroquias de Avión, Abelenda e Amiudal como territorios agrícolas nos que sobresaía o millo e o centeo. Nos nosos días, os aproximados 700 canastros que se perden por cada un dos recunchos deste concello ourensán de Avión dan boa conta da importancia que estas pequenas e humildes construcións tiñan na vida cotiá dos nosos máis próximos antepasados; dos nosos pais e avós. Nos nosos días aínda resisten neste concello pequenos pero importantes conxuntos etnográficos coma este de Cendós. É o caso dos conxuntos de Beresmo, Abelenda e as xa citadas eiras de Barroso e de Navás. Todos e cada un destes canastros, que aportan a súa nota de beleza a este humilde pero fermoso conxunto etnográfico de Cendós, foron restaurados recentemente por un grupo de veciños desempregados.


A restauración deste humilde conxunto etnográfico de Cendós conseguiu transformar unhas pétreas, ocas e decadentes estruturas en desuso, asolagadas polas hedras e silveiras, nun espazo máxico e inspirador propicio para soñar e remontarnos ás nosas orixes; a un recuncho cotiá onde moitos dos nosos avós teñen derramado bágoas de suor. Onde moitos dos nosos avós até se teñen namorado. Canta beleza se concentra neste máxico recuncho de Cendós, neste esquecido obradoiro de malladores, nesta despensa á intemperie, neste pequeno templo da fartura. Cantas semellanzas e diferenzas agochan estas pequenas e garridas construcións. Canta sabedoría a que se asenta sobre destes pés e tornarratos. Achegueime até o centro da eira, onde maxinei ser observado por este fato de inmóbiles efixies, e biquei esta eira denantes de liscar. Estaba a pisar un sacro recuncho galego, un chan nobre i humilde, un escenario de sacrificio e de traballo.


Abandonei este lugar coma un temesiño namorado, absorto pola súa maxia, pola súa enerxía, pola beleza que o envolve e pola paz que se respira. Fuxín co maino sopro do vento e coa tibia brisa dos máis románticos solpores polas rúas acaladas e desertas deste Avión de eiras, canastros e labradores.  

luns, 8 de febreiro de 2016

A incerta historia do Pazo de Vilamarín


“Érmol-os seus saídos,
Os cancelos pechados,
Fundidos teitos, escaleiras, traves,
Sin tellas o tellado,
Non paso un dia pol-os seus lindeiros
Sin pararme ante a casa d' o fidalgo.
Non fumega a troneira,
Non s' escoitan nos páteos
Os ladridos d'os cans, nin o sonoro
Rinchar d'os feros potros e cabalos.
N'o escudo en que descansa
O corredor voado
Fan niño as anduriñas volandeiras
Y-escóndense os lagartos;
E n'o cima d'a torre
O galo d'a veleta, desprumado,
Remela os ollos cara ó vento Leste, 
¡O vento d'a ruina e d'os estragos!
Un vello pergamiño
C'o sello real sellado
E sinado c'o as cruces, non c'o as firmas,
¿Pois non sabian firmar!? de dez Perlados,
Manda que nadia poda
Erguer cabana ou pazo
Acaron d'esta casa, que lle quite
Aire ou soI, poI-o frente ou poI-os lados”
Manuel Curros Enríquez, Aires d'a miña terra

Este pasado ano quixen percorrer a Provincia de Ourense na procura de lendarias construcións que fumegan aínda a fachenda das batallas esquecidas, que desprenden resistencia, que testemuñan un pasado incerto sobre do cal se arremuíñan toda a sorte de lendas, fábulas e ousadas teorías. Desta volta tiña por obxectivo coñecer o que posiblemente sexa o pazo máis senlleiro e importante desta cada vez máis despoboada provincia; andaba na procura do impoñente Pazo de Vilamarín. Achegueime até esta vila ourensá unha chuviosa mañá de decembro agardando albiscar naquel horizonte gris e bretemoso a monumental silueta dunha pétrea fortaleza que ten as súas orixes no século XV e que fai soñar a todo aquel que a visita. Albisquei o fachendoso Pazo de Vilamarín, tal e como maxinara, baixo da sombriza monteira dun ceo chamizo e iracundo. Achegueime paseniño até os mesmos pés daquel monumental pazo, declarado Monumento Histórico-Artístico no ano 1977, e ó pouco veríame inmerso no mundo dos soños.


Esta fortaleza de Vilamarín, coñecida popularmente como Pazo de Vilamarín i erixida en perpiaño granítico excelentemente traballado, experimentaría numerosas reformas durante os séculos XVII e XVIII. Posúe unha planta case que hexagonal da que sobresaen dos seus vértices media ducia de torres con matacáns voadizos; catro delas circulares e outras dúas de sección cadrada. Ó seu redor eríxese unha barbacá duns seis metros de altura con camiño de rolda e seteiras que une as pequenas torres. Detívenme de fronte ó monumental arco de medio punto que conforma a entrada principal do Pazo de Vilamarín, formado por grandes doelas de coidada cantería, e comecei a tratar de recrear unha pequena parte da súa longa e descoñecida historia. Este pazo fortaleza érguese no "Casal de Bouza", un solar que pertenceu ó Mosteiro de Oseira e que se localiza no concello ourensán de Vilamarín. As súas orixes, como dicía, son descoñecidas, mais a vila de Vilamarín foi unha das doadas polo rei Afonso VII ós señores do Castelo de Allariz e confirmada por Fernando III O Santo e por Sancho IV. Hai quen sostén que o castelo pertencería ó Conde de Ribadavia e que tería sido destruído polos Irmandiños durante o ano 1467, mais non semellan existir probas suficientes que avalen estas afirmacións. 


A historia deste pazo ou fortaleza de Vilamarín comeza a clarexar logo dunha época de abandono e soidade. A finais do século XVII, a fortaleza pasaría a pertencer ó Conde de Maceda e sería obxecto de importantes reformas que lle conferirían o aspecto de pazo fortificado que aínda atesoura nos nosos días. O Catastro de Ensenada semella confirmar esta posesión no século XVIII, cando di o seguinte respecto do pazo que o  Conde de Maceda posuía en Vilamarín: "tiene una casa en el Lugar de Fortaleza, de un alto, con su bodega, granxa, cozina y caballerizas e que paga por todo iso ao Convento de San Paio de Antealtares". No século XIX, este pazo fortaleza pasaría por varias mans. A comezos do século XX pertencería á familia de la Maza, pasando logo a mans de Xosé Vicoña Otero e vendéndoa este último no ano 1976 á Deputación Provincial de Ourense; a actual propietaria. A Deputación restauraría de novo o conxunto, que nos nosos días acolle unha  exposición permanente da obra de Xaime Quessada, e abriría pra sempre as portas deste monumental pazo fortaleza a tódolos galegos e galegas. 


Logo de tratar de fiar a groso modo a histórica arañeira deste pazo de orixes incertas, ateigado de fábulas e teorías, decidín erguerme e continuar, baixo da morna chuvia vendavaleira, o meu camiño na procura doutro histórico recuncho, doutra lendaria construción onde recrear batallas esquecidas, memorias herdadas ó abeiro da lareira, ecos rumorosos que guionizan parte dos meus soños.