mércores, 27 de febreiro de 2013

A Ponte e Capela de San Antón de Cerdedo


“El, cos ollos rubios e cheos de bágoas,
coa cabeza desnorteada pola emoción,
vai saindo, as tontas, andar lento, pensativo,
vai deixando para tras moita recordación.
Casa, outeiros, montes, fragas e ríos
da miña encantada Terra de Montes,
cecais non poida olla-la, moitas veces máis,
andar nos sendeiros e atravesar súas pontes”

Manuel Diz Ramos, Poemas na emigración

En numerosas ocasións, os nosos pasos condúcennos por camiños descoñecidos, vieiros denantes transitados polos nosos silenciosos pasos. Ás veces, o destino semella xogar co rumbo establecido polas nosas sombras, achegándonos até os máis diversos recunchos do noso País. Foron moitas as veces que nos temos perdido ó longo e ancho do territorio galego, mais o certo é que nestas desafortunadas ocasións temos achado, tamén, outros moitos lugares non previstos pero dignos da nosa atención. As nosas sombras perdíanse no leito do Río Lérez, procurando a vella Ponte de Pedre e o fermoso lugar de Serrapio, aquí en Terras de Montes. Nestas terras bendicidas pola natureza, centos de regatos loitan por formar parte do imparable curso do Lérez. Fitamos cada unha daquelas gotas d’auga que esvaraban por antr’as follas das ramaxes, os centos de cursos e fervenzas que procuraban instintivamente a confluencia das augas. Coma se estas augas loitasen por emprenderen xuntas unha fugaz viaxe ata un máxico final, onde mesturarse co salitre da histórica Ría de Pontevedra. Asombrados pola fermosura destas fértiles ribeiras e “coa cabeza desnortada pola emoción”, o destino quixo levarnos até un pequeno recanto onde atravesar, unha vez máis e case sen querelo, outra de tantas pontes feitas en pedra que abondan nestas terras do interior pontevedrés. De costas ó termo municipal de Cerdedo, topamos cun empedrado vieiro que logo de atravesar un río, semellaba conducir ata unha pequena capela. 


O destino non quixo deixarnos marchar das Terras de Montes sen antes atravesar a fermosa Ponte de San Antón e visitar a súa feiticeira capela. Namentres baixabamos, caemos na conta de que estabamos a pisar unha antiquísima calzada medieval, que nos encamiñaba a atravesar o Río Castro sobre dunha ponte rexa e contundente. O Castro é un afluente do Lérez, coma non podía ser doutro xeito, e polo que se pode ver, o seu curso xa debeu supor un auténtico atranco para as xentes da Idade Media. A Ponte de San Antón, de estilo románico, data do Século XIII e conta con máis de trinta metros de lonxitude. Posúe un esquema triangular e dous arcos de medio punto, un deles, de maiores proporcións que o outro. Conta con piares ou contrafortes triangulares en cada unha das caras da ponte, afiados augas abaixo e augas arriba. Unha fría cruz de pedra eríxese no seu vértice máis elevado. 
Capela de Santo Antón de Cerdedo
Comezamos a ver o treito final da vella calzada, que vai morrer ós mesmos pés da Capela de San Antón e do seu cruceiro de máis de seis metros de altitude. Achegámonos ata este pequeno santuario do século XVI para coñecer de preto a súa situación, a carón da vella calzada e fronte a esta rexa ponte, arrodeada somentes pola frondosidade da fraga. Pero o que máis chamou a nosa atención foron as súas reducidas dimensións e o seu belido campanario. Semella que este santuario quedou xa pequeno, en desuso, comesto pola humidade e relegado a un segundo plano ante o voraz crecemento da fe. Mais a súa presenza, o seu estilo, resulta necesario para comprender parte da historia deste encrave a carón do Lérez. Cantas paraxes adormecen a carón do murmurio deste importantísimo río pontevedrés, nesta terra de infindas pontes erixidas en pedra por xeracións enteiras de canteiros. Cantos camiños se perden no tempo, a carón de ríos, capelas e cruceiros. Cantas xoias ateigan de beleza cada palmo de terreo da nosa verdescente Galicia. Deixamos tras de nós a vella capela de San Antoniño para volver ollar por última vez a vella ponte, agora asolagada polas hedras. Quen sabe cantas crecidas lle agardarán aínda, e cantos transeúntes perdidos no camiño. Que o curso do Castro siga a doar as súas augas ó Lérez nos séculos que están por vir, baixo a sobra da Ponte de San Antón!.

martes, 19 de febreiro de 2013

A Lagoa de Cospeito e as lendas de Valverde


“Venceredes vós,
pero nosoutros 
temos da nosa parte
o Cadramón, o Piapáxaro,
o Cabo de Home, a illa
de San Simón, o lusco, o fusco,
o Castromao, o Xallas, as lagoas
innumerables de Valverde”
Darío Xohán Cabana, Cabalgada na brétema

Cantos regatos, mananciais e fervenzas, marmulan a carón de nós, en cada recanto desta bendicida terra na que nacemos. Cantos encoros, ríos e lagoas, acougan a sede dos campos e dos animais. Canta auga alenta o verdescente chan galego, canta humidade desprende das súas concas e vales! Canta fartura se albisca no vello fogar de Breogán. Encamiñámonos cara as lixeiras depresións e as planicies, cara os terreos enchoupados e as máis nutridas chousas. Liscamos coa alborada cara o interior da Patria, coa mirada posta na fértil Comarca da Terra Chá, e co firme desexo de atravesar as cerrumes dos máis verdescentes prados. Co afán de camiñar, de enchoupármonolos pés na terra branda e lamacenta.  Nas nosas primeiras visitas a estas chairas luguesas, xa fixeramos parada na Lagoa da Fonmiñá e no feiticeiro Encoro de San Xoán, no Concello de Guitiriz

Alí puidemos contemplar a fermosura das paraxes que se estenden ó redor dos encoros e o aproveitamento que os veciños lle souberon sacar á súa auga. Nembargantes, aínda nos quedaban por coñecer as máis importantes brañas do País e as escuras lendas da vila somerxida de Valverde. De camiño ó Concello de Cospeito, albiscamos as frondosas carballeiras e as ringleiras de especies hidrófilas que acompañan o curso de innumerables regatos. Achamos dende o lonxe, a conca na que adormece unha das lagoas máis recoñecidas de Galicia, un inmenso brañal cheo de vida e de lendas. Logo de tantos quilómetros percorridos sobre da asfáltica brea das autoestradas, os nosos pés botaron a andar á fin na Feira do Monte, para coller rumbo cara a feiticeira Ruta das Lagoas. Denantes de comezar a camiñar a carón destas vellas lagoas de Valverde, decidimos deternos no seu Centro de Interpretación. Dende alí puidemos avistar ós seus habitantes, os verdadeiros protagonistas deste húmido e belido lugar; as súas aves.  O Centro de Interpretación da Lagoa de Cospeito fica nun alto onde se pode albiscar unha excelente panorámica desta paraxe chairega. Son moitos os regatos que conflúen e se ramifican nestas arxilosas terras da Chá, en parte, grazas á planicie da conca alta do Miño. Non debemos esquecer que esta lagoa ábrese entrámbolos cursos do Miño e do Támoga, o seu afluente. 


Botamos a andar polos sendeiros marcados, respirando a humidade que se desprende das terras. Atrás deixamos a presa e as preocupacións, e por diante agardábannos as sendas e as xunqueiras; as longas i extensas pradarías. Este importantísimo espazo natural, antano, estaba conformado por dúas lagoas. Unha delas ocupaba unha extensión aproximada de 58 hectáreas, mentres que a outra, unhas 16. Aló polos anos sesenta, un proxecto quixo desecar esta paraxe co único obxectivo de dedicar as terras ó aproveitamento do sector agrícola. Para levar a cabo o seu firme propósito, deforestaron a meirande parte das árbores e matogueiras que arrodeaban as lagoas, o que levou consigo a perda de gran parte da súa fauna. Nembargantes, foi nos oitenta cando se coñeceu o alcance do erro cometido anos atrás. Nesa década púxose en marcha a recuperación do brañal, tal como hoxe o coñecemos. Agora consta dunha lagoa central de 57 hectáreas, que fica á beira doutra lagoa máis pequena, dunhas dez hectáreas aproximadas. Hoxe é un perfecto lugar de lecer, onde camiñar é un pracer, unha necesidade. Ó noso carón imos vendo numerosas ringleiras de bidueiros e ameneiros, pradarías verdescentes abafadas pola humidade. Mais o que de verdade enche de vida este verxel, son os seus habitantes. 


A Lagoa de Cospeito é o refuxio e o sustento de numerosas aves migratorias como as avefrías ou galos da braña, que fuxen das extremas temperaturas do Norte de Europa para procuraren o noso clima, máis cálido, nos meses de inverno. E que dicir das galiñas de auga, cercetas, garzas, e multitude de anátidos que adoitan presenciarse nestes terreos enchoupados. No que respecta ó mundo dos anfibios, estas augas lamacentas son o hábitat idóneo de tritóns, píntegas e rás de San Antonio. As carballeiras que arrodean este lendario brañal, a bo seguro que agochan ós máis silenciosos, ós nocturnos. Quen sabe cantos corzos, ourizos, xabaríns e donicelas, pisarán estas terras chás e lamacentas. Quen sabe cantas troitas, londras e sapos, acougarán baixo as súas augas. Logo de centos de metros percorridos, decidimos voltar polo mesmo vieiro, a carón das ramaxes dos salgueiros. Deixamos tras de nós as xunqueiras e as densas matogueiras para voltar ó lugar onde deramos comezo a nosa andaina. Namentres retornabamos, afondamos na lenda de Valverde.


Contan que nesta lagoa, antano existira un pobo coñecido como a Vila de Valverde, onde un forasteiro sen recursos fora procurar pousada. Uns dicían que era un pobre que andaba a pedir, namentres outros sostiñan que se estaba a tratar da mesmísima virxe disfrazada. Mais ninguén en Valverde quixo acollelo no seu fogar. Foi entón cando tivo que deixar atrás esta vila e coller camiño cara o monte. Nunha ladeira puido avistar un pequeno fogar onde vivía unha familia moi pobre tamén, mais honrada e hospitalaria. Acollérono no seu fogar e mataron a única tenreira que lles quedaba para darlle de comer á familia e ó forasteiro. Cando remataron de cear, o pobre home pediu que botaran os osos máis grandes nunha cuadra, e os máis pequenos noutra; e así fixeron. Ó día seguinte, o pobre espertou chamando polo dono da casa, mandouno muxir as vacas e dar de mamar ós tenreiros. O dono pensaba que o pobre forasteiro toleara. Como vou muxir as vacas se a única tenreira que nos quedaba ceámola onte?.  O forasteiro contestoulle que, tan certo era que tiña vacas e tenreiras como que a Vila de Valverde ficaba baixo das augas. Logo, o forasteiro desapareceu, e a familia puido constatar todo canto el dixera. Para o seu asombro,  a Vila de Valverde ficaba baixo das augas da lagoa, como castigo polo trato dispensado a aquel home sen recursos, e as súas cuadras, ateigadas de vacas e tenreiros. Algúns contan que anos atrás, nas épocas de seca, aínda se podían ver parte da torre da igrexa e as chemineas da asolagada Vila de Valverde. Deixamos tras de nos as lendas de Valverde e as aves que se refuxian neste húmido e rico brañal. Que o milagre da auga non consiga asolagar, tamén, as sabias lendas herdadas polos máis vellos.

martes, 12 de febreiro de 2013

O Dolmen de Mina da Parxubeira


“Para achegarme a il
Houben de atravesar
Dúas chousas
A herba estaba tan húmida
A terra tan lenturenta
Que me enchoupei
Toda a roupa
Ecoaban os chíos contra todo
O ceo aquí e aló
Como se fora il mesmo
Unha laverca multiplicada
En diferentes sons
Dentro da media lúa
Onde antano medraban os ósos
Cara á seguinte vida
Achou abeiro un palitroque
Dixital
A penas fica nada
Diste sagrario de pedras
Repartidas agora
Polas cerrumes dos prados
Mais ó tocalas unha a unha
Agarimando a cafurna
Diste ventre nupcial
Recoñecín
O pulo exacto das bestas”

Xoán Abeleira, Dolmen da Corveira

Deveciamos por voltar a enchouparnos nos máis verdencentes prados, percorrer amplos horizontes e acadar os máis gloriosos e históricos monumentos. Ansiabamos camiñar tralos rabaños, collelo rumbo dos reghos, e pisar cañotas de millo nas leiras. Voltamos de novo a naufragar nas húmidas e frías terras da Comarca do Xallas, para respirar o bafo que emerxe da terra, a humidade eterna que alenta os leirados. Coa compaña preguiceira dun refulxente sol de inverno, adentrámonos nunha das moitas parroquias que se estenden ó longo e ancho do Concello de Mazaricos. Ó noso paso albiscamos grandes explotacións agrarias e gandeiras, ferrados e ferrados de leiras traballadas. O día estaba da nosa parte, non se albiscaba nube algunha nun ceo azul case inmaculado. As vacas pacían nos prados que se estenden de costas ó Macizo do Pindo, e os "feros corvos do Xallas" comezaban a facer acto de presenza. 


Non tardamos en encamiñarnos cara a Parroquia de San Fins de Eirón, localizada na cara leste do  Concello de Mazaricos. Logo de deixar atrás o cruce da Pereira e coller a estrada que conduce ata Pino do Val, fixemos parada no lugar de A Corveira. Á fin estabamos a escasos metros dun dos máis incribles megálitos do chan galego, unha xoia con dentes afiados. Nun prado aberto, cercado polos piñeiros e a carón dun pequeno regato, descansa o Dolmen da Mina da Parxubeira, tamén coñecido como Dolmen de Corveira, en referencia ó nome do lugar onde se localiza. A herba miúda fica comesta polas bestas, coma se dunha sostible laboura de mantemento se tratara. Quen sabe cantas vacas pacerían tranquilas a carón deste importantísimo dolmen, i en perfecta harmonía, dende a noite dos séculos. Deixamos tras de nós o medo a meternos onde non nos chaman, para profundar neste húmido prado, enchouparnos ata os nocellos e contemplar de preto este frío e milenario dolmen das terras do Xallas. 


As afiadas laxas ortostáticas da Mina da Parxubeira, tal que dentes que loitan por saír das enxivas da terra, apuntan cara o ceo desafiantes. Todo é silencio ó redor deste conxunto de pedras milenarias, como é propio das tumbas funerarias; dos cemiterios e camposantos. Ante nós un dos xacementos máis senlleiros e admirados do País, datado entre o IV e III milenio antes de Cristo. Aquí descansan as almas e os restos dos galegos máis primitivos. Non é doado describir o que un sinte cando se atopa de fronte a un conxunto coma este, con toda a súa historia e simbolismo. O conxunto consta dun pequeno corredor orientado cara o leste e dunha cámara poligonal, que fica sen a anta que o cubría. Isto proporciónalle, se cabe, un aspecto máis bravío e desafiante. As súas dimensións e o lugar onde se atopa, fan deste xacemento un dos máis auténticos de Galicia. Contan que a mámoa, no seu dia, tiña unhas dimensións aproximadas de entre 19 e 22 metros de diámetro. O dolmen está integrado dentro dunha necrópole de catro túmulos. No mesmo termo municipal, disque se atopa a necrópole megalítica de Monte de Embaixo, preto de San Xosé do Val. 


Foi escavado entre os anos 1977 e 1984 por Antón Rodríguez Casal, e durante os traballos foron atopados diferentes obxectos ó redor do túmulo. Contan que foron achados restos de cerámicas campaniformes, láminas de sílex, betilos, unha punta de frecha, e mesmo estelas antropomórficas (monumentos conmemorativos de pedra con forma de lápida erixidos verticalmente sobre da terra) de gneis granítico; unha rocha composta por cuarzo, mica e feldespato, que adoita atoparse nas minas de lousa. Ó parecer, tanto os betilos como as laminas de sílex, foron achadas enfronte mesmo do corredor de entrada. Todos estes obxectos fican hoxe no Museo Arqueolóxico de Galicia, no histórico Castelo de San Antón da cidade herculina. Quen sabe cantos obxectos foron depositados a carón dos mortos e baixo esta milenaria anta, símbolos protectores e pedras sacras, que acompañaban o camiño dos finados e acougaban a tristura dos que quedaban. Canto mudou a nosa terra dende aquel entón, mais este dolmen semella protexer o sono dos seus mortos, acougar da chuvia e do calor, ás almas que garda baixo a súa anta. Que ninguén perturbe o sono dos antergos da Mina da Parxubeira nin a paz que se respira neste prácido lugar.

mércores, 6 de febreiro de 2013

Os afiados puñais do Castriño de Conxo


"N'ista ribeira sempre garrida
d'o Sar lixeiro mormullador
fai o convento no que Rosuida
esconsolada pasou a vida
chorando a morte d'o seu amor.
Conxo que garda distes amores
a negra hestoria, chea de doores,
será testigo d'o noso afán;
as duas sombras d'os namorados
qu' en vida foron tan acoitados,
as nosas citas protexerán.
¡Si tu poideras ver o qu'eu vexo!
¡Cantos encantos canto refrexo
e cantos rayos de vida e lus!
Vexo Santiago sempre xigante,
¡cantas eirexas vexo por diante,
e cantas torres e canta crus!" 

Valentín Lamas Carvajal, Espiñas, follas e frores


Proseguimos paseniño tralos antigos sinais tatuados en frías laxes que nos encamiñan cara vieiros intransitados, por antr’as veigas, montes e penedos, que adormecen a carón da cidade; e que nos devolven ós séculos máis remotos da nosa longa historia. Unha vez máis, deixámonos caer pola contorna mesma da vella Capital da Patria, logo de visitar os sucos que se perden baixo as xestas do monte de Correxíns e no alto do Pedroso. Coma xa temos contado en anteriores ocasións, a bisbarra compostelá fica ateigada de outeiros máxicos onde se poden achar numerosos xacementos arqueolóxicos, moi diversos e singulares, herdados dende tempos remotos dos nosos máis primitivos ancestros. 

Desta volta, optamos por tirar cara o extremo suroeste da histórica cidade de Santiago de Compostela, ata a parroquia de Santa María de Conxo. Deixamos tras de nós as igrexas, as torres e as cruces da Compostela monumental, para achegármonos ata outra cara da cidade, a Volta do Castro, onde comezamos a procurar o noso particular obxectivo. Namentres emprendiámola andaina, comezamos a cavilar na xoia que procurabamos, un castro da Idade do Ferro soterrado onde se conserva un dos petróglifos máis singulares do chan galego, o coñecido Castriño de Conxo. Pouco se sabe deste asentamento, pois aínda non foi obxecto de estudo, mais contan que aquí se ten realizado algunha que outra prospección onde se puido achar parte dos muros, cerámicas castrexas, muíños de man, etc. Mais hoxe en día, a ninguén semella importarlle que este antigo castro continúe a conformar un chan esmorecido, unha silenciosa paisaxe de árbores foráneas. Deixamos tras de nós o enxordecedor ruído das estradas e o bulicio da cidade, e comezamos a ascender o pequeno outeiro do castro. As nosas indicacións aconsellábannos en todo momento a ascender o monte a carón dun valo metálico, que non era máis que o linde dunha vivenda privada. Seguimos monte arriba ata que comprobamos como a dirección da enferruxada malla parecía efectuar un ángulo duns noventa graos cara a dereita. 


Decidimos asomarnos para comprobar se iso podía significar que a nosa xoia andaba preto, e non nos trabucamos. O que puidemos avistar, no canto de sorprendernos gratamente, encheunos de rabia e de veleno. Naquel recanto á dereita, achamos partida a laxa onde fica o petróglifo do Castriño de Conxo, acoitelada duramente pola cobiza humana. Enriba mesmo do estático vértice da rocha partida, aínda áspera e sen refinar polo vento, esténdese a sombra do trenzado de arames que divide dúas eras moi opostas. Achegámonos pois, ata esta laxa ferida onde disque se atopa o singular petróglifo do Castriño de Conxo. 

Logo dunha pequena subida, á fin puidemos chegar ó cumio deste milenario outeiro e dar con esta xoia única, rabuñada en pedra dende a noite dos séculos. Ante nós, e baixo as derradeiras folliñas do outono, achamos un dos petróglifos máis singulares do País. Un complexo conxunto de armas onde se representan de xeito maioritario, unha serie de coitelas ou alabardas, así como puñais con dobre nervadura. Todos estes puñais semellan arrodear unha especie de escudo de forma triangular. Algúns estudos parecen asociar estas formas triangulares a deidades antropomorfas, machados, estandartes, etc. No que respecta á súa antigüidade, cabe sinalar que algúns dos puñais poden ter moita similitude con modelos británicos que están datados entre o III - II milenio antes de Cristo. 

A laxe ábrese ante nós coma se dunha fría advertencia se tratara, como se quixese espantar a forasteiros. Todas estas armas puideron ser mostras de poder e prestixio social de marcado carácter ideolóxico nunha época convulsa. É importante matizar que se trataba dunha sociedade que procedía dunha situación igualitaria, e que se comezaba a enfrontar a unha sociedade cada vez máis xerarquizada, máis estruturada. Poida que todas estas armas non fosen máis que sinais de advertencia. Ás veces, con poucas verbas basta para advertir e previr a presenza de intrusos. Canto debeu mudar o aspecto deste outeiro milenario, cantas batallas se terán sucedido sobre desta laxe. Quen sabe cantas bágoas, cantos ritos e canto sangue se terá deixado escorregar por estes sucos. 


Hoxe non se avista muro algún do pequeno castro que aínda aporta o seu nome a este solitario e ferido petróglifo. Hoxe somentes quedan os símbolos daquel milenario sinal de advertencia baixo as follas e os liques, adormecidos e calados. A laxa fica partida á metade, danada pola cobiza que nos atrasa, por esta sociedade xerarquizada contra a que xa loitaron no pasado os primitivos moradores do Castriño de Conxo. Somentes os integrantes da Asociación A Gentalha do Pichel, semellan tratar de identificar, sinalizar e coidar estes importantísimos achados milenarios. Que os séculos que están por vir non esquezan os sinais máis antigos do noso País, os seus ancestrais moradores, e o seu xeito de vivir.