sábado, 31 de marzo de 2012

Faro de San Cibrao, atalaia do norte


"O teu ollar espalla nos ronseles
que abrino moitas proas, como arados,
no mouro alfoz das ágoas balbordantes
a semente prolífica dos astros.

Encol da noite aboyan arelantes
as tuas mans de náufrago
y-es muiño de lua en col da terra
movido pol-os ventos afiados.

Luar aventureiro e navegante,
funámbulo na corda do hourizonte,
masteleiro xigante do silenzo,
misa de luz diante do mar insomne...

És ruleta onde o patrón
xoga o ouro da sua vida
e arpón cravado no lombo
da montana fuxitiva".

Luis Amado Carballo, Proel

Os escarpados cantís da costa de San Cibrao
As silandeiras aves de paso atravesan a costa cantábrica da Mariña lucense, namentres as esgrevias costas de San Cibrao reciben os embates do mar do norte galego. Na costa do Concello lugués de Cervo, arroupado por longos e envexosos areais, érguese a pequena “Península da Paz”. No alto da “Atalaia”, o Faro de San Cibrao vixía as escuras noites deste pequeno recuncho das Rías Altas
Dende o Alto da Atalaia, onde antano se albiscaban os cetáceos acosados polas carabelas baleeiras, albiscamos a enseada e o porto da pequena vila de San Cibrao. Trátase dunha tranquila poboación que contou sempre con diversas actividades vencelladas ó mar. Xa nos séculos XIV e XV, os curtidos carpinteiros de ribeira construían fermosas e elegantes carabelas para perseguir ás baleas. Os vellos lobos mariñeiros, -homes galegos, cántabros e vascos-, arribaban os corpos destes xigantes do mar nas praias de Cubelas e Areas Gordas. Alí, na mesma praia, eran despezadas. Delas, aproveitábase tanto a carne coma a graxa, que se usaba nas rudimentarias lámpadas da época. 
A actividade mariñeira de San Cibrao foi tan próspera que ata chegou a contar con dúas factorías de salazón, aló polos séculos XIX e comezos do XX. Aínda poden albiscarse os muros dunha das antigas factorías, hoxe esquecidas e abandonadas. Dende o alto da Atalaia do Faro, contemplamos a longa liña do horizonte. Na boca da enseada, érguese un pequeno pero abrupto arquipélago que recibe os constantes azoutes do mar e do vento. 
Son as Illas dos Farallóns, e nelas as aves de paso fan parada nos seus itinerantes destinos. Gaivotas e mascatos, cormoráns e albatros, son tamén os auténticos protagonistas do horizonte cantábrico. Conta a lenda, que no alto dun dos farallóns habita a serea Maruxaina, que vixía dende tempos inmemoriais o ir e vir dos garridos mariñeiros destas costas. Mais o horizonte fica rachado pola portentosa silueta do xigantesco dique da factoría de aluminio que dá traballo á meirande parte da poboación da contorna. Erixida aló polos anos setenta, constitúe o último paso da longa historia industrial do pequeno lugar de San Cibrao. Outra das industrias máis coñecidas e prósperas da zona é a factoría de louza de Sargadelos. Tivo as súas orixes aló no século XVIII, da man de Raimundo Ibáñez. Xa no século XX, o insigne galeguista Isaac Díaz Pardo, contribuíu a reavivar a chama desta longa tradición ceramista. Os seus vangardistas e dinámicos deseños, mesturados con símbolos e formas propias da nosa terra, constitúen o sinal de identidade da cerámica de Sargadelos. A vella arte sempre seguirá viva grazas á figura de Don Isaac, bo e xeneroso como poucos, e que sempre ficará coma un referente na nosa memoria. 
Aquí, a carón do cilíndrico Faro, erixido no ano 1864, a invasiva pero fermosa "Unlla de gato", tingue de púrpura os cantís e as ladeiras. No alto de Punta Atalaia, o carrusel de lus xira para iluminar o destino de numerosos lobos mariñeiros, así coma das aves de paso que acompañan sempre as súas partidas. 
Que a luz do Faro de San Cibrao siga a alumear tempos de paz e prosperidade! 

martes, 27 de marzo de 2012

Pedra do Home, sartegos de Portomouro


“Tumbas esquecidas,
tan probes e rústecas,
como en vida foron
os corpos q' acultan
mentres n-eles roen
os bermes con fúria:
tumbas que non teñen
mais pranto q'a chuvia,
nin outros arrulos
q' as auras nouturnas:
cobas q' anque frores
non tiveron nunca,
sempre están cobertas
pol-as erbas miudas”.

Valentín Lamas Carvajal, Saudades gallegas

Adentrámonos nas prácidas fragas e campiñas que nutre eternamente o caudaloso río Tambre.  Ó amencer, o bafo deste milenario río adéntrase nos pequenos e sosegados lugares que viven nas ribeiras do Tambre, e tamén do Dubra. O fume das chemineas e das numerosas lareiras esparéxese por antr’os vales, e a brétema do río comeza a esvaecerse.  As augas baixan impetuosas por antre soutos e as pradarías, alentando o nacemento de mestos pastizais onde as vacas marelas semellan xantar e sosegarse. A carón do curso destes dous ríos, directamente emparentados, medran as máis diversas e fermosas árbores hidrófilas, coma os bidueiros, os salgueiros, os ameneiros e os sanguiños, entre moitos outros.

As fértiles campiñas das Ribeiras do Dubra
Os vales están cubertos de mestas fragas de castiñeiros, piñeiros, freixos e carballos. O resto da paisaxe está cuberta por fértiles e verdescentes prados, que permiten que o gando vacún sexa a principal riqueza destas terras. Mais o noso obxectivo ficaba preto dun antigo porto de paso. Por nós agardaba un descoñecido e singular vestixio dos nosos antergos. No medio desta paraxe natural de primeira, os nosos pasos condúcennos ata unha pequena aldea que fica adurmiñada alí onde o río Dubra agallasa as súas augas ó caudaloso Tambre. Este lugar non é outro que Portomouro, unha parroquia duns catrocentos veciños e unhas poucas aldeas, que tivo moita importancia dende antano. Por onde hoxe pasan as estradas que unen a  monumental cidade de Santiago de Compostela coas fermosas terras do Xallas e de Bergantiños, nace o núcleo principal, coñecido tamén, coma Entepontes. Por aquí pasaba o ramal máis occidental das vellas vías romanas, a Vía XX ou per loca maritima. Detemos o noso paso ante a Ponte dos Mouros, é dicir, a ponte dos antergos. No propio nome deste lugar podemos albiscar a importancia que a figura dos mouros ou antergos ten na historia da antiga parroquia de San Cristovo de Portomouro. Hoxe, xa nada queda da ponte antiga, que disque xa existía antes da chagada dos romanos.

Panorámica do lugar de Portomouro, dende a ponte
Facemos unha parada nunha taberna deste lugar, adurmiñado dende sempre polo caudaloso río Tambre, e preguntamos pola ubicación exacta do noso obxectivo. O vello taberneiro, curtido de experiencia e sabedoría, bo e xeneroso, ergueuse e, namentres nos indicaba como acadar Pedra do Home, bramaba polas inxustizas cometidas sobre ela ó longo da historia. Falounos das vellas tumbas e das saqueadas laxas mortuorias. Contounos que se atopaban no alto dun penedo xigantesco, á sombra dun centenario piñeiro manso, no alto da ladeira. Namentres conversaba, revelounos que antano existían unha ducia de sartegos, pero a maioría desapareceron décadas atrás. Ascendemos por unha pequena estrada ata o lugar de Portomouro d’Arriba. Esta pequena aldea constituía o núcleo principal de poboación, onde antano houbo unha atalaia de vixilancia sobre a ponte antiga que atravesaba o Tambre. Contan os vellos que aló no alto houbo unha antiga fortaleza. Deixamos a igrexa á nosa dereita para coller rumbo ó alto da aldea, onde á fin, acadamos o noso obxectivo.

A Pedra do Home 
Sartegos da Pedra do Home
Ante nós fica a Pedra do Home, unha xoia histórica traballada na mesma pedra, onde aínda podemos ollar de preto as esquecidas tumbas daqueles antergos que viviron unha dura etapa da nosa longa historia. Sobre a xigantesca pedra, chea de covas e cazoletas, así coma de fantásticas formas, aparecen tres sartegos antropomorfos esculpidos sobre ela. Hoxe en día somentes quedan tres, amosándonos  as reducidas dimensións que semellaban ser o común por aqueles tempos. A comezos da Idade Media, os habitantes destas terras comezaron a soterrar os seus mortos sobre estas pedras sagradas, pode que na época sueva. Algúns contan que a Pedra do Home puido ser o auténtico camposanto dos vixías da antiga fortaleza que noutros tempos vixiaba estas terras e os seus dominios. Ó redor deste xacemento, téñense atopado moedas, vaixelas, e xoias, que puideron formar parte das ofrendas dos seus seres queridos que aínda quedaban. Nos bordes deste milenario penedo, descubrimos as atroces marcas da dinamita. Contan que aló polos anos cincuenta, un forasteiro buscatesouros, obsesionado con atopar o lendario tesouro dos mouros, voou con dinamita a pedra e a meirande parte das tumbas. Mais o cobizoso e miserento forasteiro non achou tesouro ningún. Agora as hedras asolagan os vellos sartegos abertos que aínda resisten, traballados na pedra. Xa pouco queda daqueles homes e mulleres. Somentes a auga da chuvia é quen de fundir as súas siluetas co azul do ceo de Portomouro. Para os veciños da contorna, a Pedra do Home segue a ser “cousa de mouros”, un lugar máxico herdado dende tempos inmemoriais, e ateigado de lendas e misterios.

Abandonamos este máxico lugar e a paz destas lendarias terras, na procura de outros moitos vieiros que percorrer. De camiño, imos contemplando a paz e a beleza destas terras milenarias. Seguimos o curso do Tambre, e despedímonos deste antergo Porto dos Mouros. Que non desaparezan nunca os sucos dos antergos en Pedra do Home!

sábado, 24 de marzo de 2012

Santo Estevo das Ribas do Sil


"Por cima d'os agros,
D'o monte n'o medio,
Levántase ainda
Hidrópico e negro,
Cal xigante hipopótamo morto,
De vermes cuberto,
Rodeado de trévoas e gramas,
O lombo deforme d'o vello mosteiro.
Dend' a alta campana
Cay inda en anélos
A forte cadea
Con triste bambeo.
N'os meus solitarios
Nouturnos paseos,
Sucedem' ás veces
Chegar ó mosteiro;
E caretas facéndom' estonces
D'a lua ó refrexo,
Unha negra vision, d' entr' as ruina,
«¡Qué tempos!» me dice, y-eu digo «¡Qué tempos!»

Manuel Curros Enríquez, Aires da miña terra

A brétema esvaécese cando o sol comeza a alborexar por antr'os intricados cantís da lendaria Ribeira Sacra. Os castiñeiros centenarios ceivan as súas follas, convertendo o chan nunha mesta alfombra que nutre os soutos e as fragas. Polas fendas do val, milleiros de regatos e fervenzas fertilizan e dan vida a este ecosistema único. Todos eles entregan as súas augas ó río máis caudaloso do País Galego: o Sil, o máis importante afluente do Pai Miño. As profundas e azuis augas deste senlleiro río, labraron e esculpiron os macizos montañosos situados entre as provincias de Lugo e Ourense. O Sil foi traballando a dura pedra durante centos de miles de anos, formando uns canóns que constitúen unha das paraxes máis impresionantes, fermosas e únicas do chan galego.

Logo de contemplar de preto estas Ribeiras Sacras, bañadas e bendicidas polas "Fadas do Sil", ascendemos polas fértiles e sinuosas ladeiras, a carón dos esquecidos muíños que fican asoballados polas ramaxes, as hedras e os fentos, que xa fai tempo que tomaron posesión dos vellos muros. Parámonos para poder marabillarnos coa paisaxe que se albisca dende os miradoiros nas terras de Parada do Sil. Alí, no alto das esgrevias ribeiras do Sil, ollando de fite as sagras ribeiras, descubrimos os vermellos tellados do antigo e poderoso Mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil. Ante nós fica un dos complexos monásticos máis antigos, fermosos e grandes do chan galego. Construido dende o século XII, os seus rexos muros gardan multitude de lendas e historias que falan do antigo poderío que colleitou dende sempre.


Nas entrañas do mosteiro
Camiñamos ata o pequeno lugar que precede ó soberbio mosteiro. Dende alí, ollamos as súas fornidas pezas de sillería, a súa multitude de recintos, a amplitude dos seus tellados, e a altura das súas torres. 
Cando chegamos á entrada principal, ficamos abraiados pola maxestosa fachada, barroca do século XVIII. Detémonos a contemplar os elegantes detalles decorativos que amosa: unha xigantesca porta alintelada, adornada por fermosos e elegantes frontóns, columnas e imaxes, algunhas delas mutiladas polo tempo. No alto da portentosa fachada, aparece un traballado escudo con nove mitras que nos falan das antigas lendas que agocha este sacro lugar.

Santo Estevo de Ribas de Sil foi fundado por nove bispos que un día decidiron convertirse en ermitáns. Para isto, buscaron un agocho nas profundidades das recónditas ribeiras do Sil. Os seus aneis, gardados nun cofre de prata, foron o comezo das vellas lendas que aínda algúns contan polas aldeas do lugar. Dise que ó redor destas antergas reliquias aconteceron todo tipo de milagres. Pero os aneis, derradeira herdanza dos vellos fundadores, xa fai tempo que desapareceron.

Dende o seu nacemento, este mosteiro nunca deixou de medrar. Os edificios que hoxe podemos contemplar comezáronse a erguer en torno ó seculo XII. Desta época é un dos grandes tesouros que agocha este fornido e grandioso complexo, o Claustro dos Bispos. Nel disque están enterrados os nove piadosos bispos que renunciaron ás súas vidas para viren a fundar este mosteiro. Os seus nomes eran Isauro, Pelayo, Afonso, Osorio, Vimarasio, Pedro, Servando, Froalengo e Viliúlfo. Trátase do claustro máis antigo do mosteiro, do século XII, e un dos poucos de estilo románico que se poden ollar no País Galego. A súa arcada fica adornada por numerosas figuras vexetais, animais, e mesmo as faces dos antigos monxes que nos contemplan de esguello. No alto de cada contraforte, as gárgolas semellan ameazarnos coas súas pétreas e sombrías olladas. Os arcos agochan unha fermosa e elegante bóveda de nervadura. A carón deste claustro hai outros dous, o Claustro Grande e o Claustro Pequeno, de estilo renacentista e con arcadas erguidas a base de columnas dóricas.

A portentosa igrexa monacal non revela no seu exterior a xoia arquitectónica que garda no seu interior. Conta con tres naves de catro tramos, e tres ábsides circulares na cabeceira. Contén unha gran cantidade de obras de arte escultóricas de gran valor e antigüidade, entre as que cabe destacar o retablo principal de Santo Estevo, esculpido en pedra núa. Ante a súa sombría e escura fachada, as vellas tumbas dos esquecidos monxes durmen o sono eterno baixo as torres da igrexa. É o único que queda deles, ademais das súas ameazantes faces gravadas na rocha das entrañas do mosteiro. Na actualidade, xa non habitan monxes baixo estes tellados vermellos. Foi restaurado integramente para acoller a numerosos hóspedes dun luxoso parador. Podemos dicir, polo tanto, que Santo Estevo ten vida antr'os seus muros, mais non o rutinario rebulir da vida monacal. Xa nada queda do extenso imperio de viñedos e fragas, de ferrados e muíños. As antigas adegas, ateigadas da mellor uva mencía, constituiron un dos piares fundamentais do gran poder que chegou a ter. Hoxe, as viñas seguen a peitear as ladeiras, formando longas e innumerables bancadas, que seguen a intricada orografía dos canóns. As vellas cepas fican esparexidas arredor dos pequenos lugares que, coma Amandi ou Cibrisqueiros, seguen a vivir das antergas labouras vitivinícolas.

Santo Estevo despídenos entre as derradeiras brétemas da mañá. Os seus tellados vermellos semellan humedecidos polo bafo do río. Aló embaixo, o Sil avanza sosegado e maxestoso, e o sol aparece polo alto das ladeiras. Que non esmoreza nunca a vida nas entrañas do vello fogar dos abades de Santo Estevo!


martes, 20 de marzo de 2012

Ría de Vigo, mar de bateas


“Martín Codax, Xohán de Cangas
e Meendiño nas rías de Vigo,
son antergos xograes e trovadores
galegos, nas cántigas de Amigo.

Naveguei polo mar de Vigo un día
deixando un corazón xoven partido,
levando comigo a miña soidade
para a América e, alá desvanecido.

A tódolos xograes e trovadores
que un día cantaron a Terra Galega,
co respecto e admiración dun galego
que a Terra de Montes non nega”

Manuel Diz Ramos
Poemas na emigración, Galiza inmortal


Desta volta agarda por nós a riqueza do mar e o arume do salitre. Mergullámonos de cheo no histórico e xenuíno mar da Ría de Vigo, para ollar de preto as súas ondas e bateas, e por suposto, a súa inigualable Ponte de Rande, que une a vila de Redondela coa Península do Morrazo. Estamos ante unha das maiores rías de Galicia e, posiblemente, a máis rica en nutrientes das Rías Baixas. Este fermoso horizonte de bateas e ondas foi, antano, o mar que inspirou a trobadores coma Meendinho, Xohán de Cangas ou Martín Códax.

Embarcamos de mañá no pequeno pero fermoso peirao de Domaio, no lugar moañés de Vilaboa, para coller rumbo a Rande e ollar de preto as tarefas que se desenvolven nas bateas, así como coñecer o encanto e singularidade das históricas “Ondas do Mar de Vigo”, que aló polos séculos XIII e XIV, algo ten cantado un vello trobador por todos coñecido: Martín Códax. Esta xigantesca ría baña os concellos de Vigo, Cangas, Moaña, Vilaboa, Pontevedra, Soutomaior e Redondela. Dende aquí aínda non albiscamos as salvaxes e solitarias Illas Cíes, mais a sombra da impoñente Ponte de Rande fai que a nosa ollada se deteña nos seus piares, nas súas impactantes dimensións. Esta xigantesca ponte, que une a Península do Morrazo co barrio de Cabanas, pertencente á parroquia de San Vicente de Trasmañó; e o Concello de Redondela; foi construída no ano 1978. Esta necesaria e arriscada infraestrutura foi baseada nun proxecto de Alfredo Passaro, Fabrizio de Miranda e Florencio del Pozo. As dimensións desta mole de formigón e aceiro resultan sobrecolledoras. Os mil cincocentos sesenta metros de lonxitude totais da ponte, xunto ós catrocentos metros de distancia entre piares, e os cento cincuenta metros de altitude dos mesmos; fan de Rande unha das pontes de tirantes máis longas do mundo. Grazas á creación da Ponte de Rande, a cidade de Vigo sufriu un auxe moi importante, facendo da cidade olívica, a urbe máis grande do chan galego. 

Embarcación bateeira na Ría de Vigo
Outra das xoias máis senlleiras desta ría son as súas bateas. Estas auténticas plataformas de madeira flotantes, conformadas por un entramado de grandes vigas de madeira, sosteñen as perpendiculares cordas que se afunden no mar, para cultivar o mellor mexillón das costas galegas. A Ría de Vigo fica ateigada de bateas que constitúen unha boa parte da riqueza destas terras. Non en van esta ría, a máis meridional das Ría Baixas, é unha das de maior produción mariña e de maior calidade do planeta. Aquí morren os ríos Oitavén e Verdugo, o Lagares e o Redondela, e as cristalinas augas da ría foron o campo de guerra das vellas batallas. A riqueza biolóxica e a inmensidade desta ría, cuxa superficie se estima nuns cento setenta e seis quilómetros cadrados, atrae a numerosos e rebuldeiros arroaces, solitarias tartarugas e ata as máis descoñecidas toniñas. Os seus máis de trinta quilómetros de lonxitude confinan nunha anchura variable de dez quilómetros entre Cabo Home e Monte Ferro, e uns seiscentos metros no estreito de Rande; volvéndose a ensanchar na Enseada de San Simón, ó fondo da ría de Vigo. Este mar ateigado de historia, fala de vellas batallas, de loitas sen piedade e da intrusión de fragatas invasoras. Baixo a sombra da gran Ponte de Rande, os fondos do Mar de Vigo gardan os tesouros e navíos da armada española afundida polos ingleses no transcurso da Batalla de Rande. Os galeóns españois, ateigados de ouro e prata procedentes das Américas, buscaron agocho na profunda Ría de Vigo, ocultando os seus impoñentes velames por tras das Cíes ata chegar ó acubillo da Enseada de San Simón. 

A escadra angloholandesa masacrou á flota española e ós seus aliados franceses, soterrando baixo os lodos da ría as refulxentes toneladas de ouro, e milleiros de vidas. Somentes a cidade olívica, protexida polas súas antigas murallas, foi quen de resistir o saqueo ó que someteron os ingleses outras vilas como Redondela ou a mesma Illa de San Simón. 

Deixamos atrás a fermosura e os segredos que se agochan baixo as ondas da gran Ría de Vigo, auténtico remanso do mexillón galego, unha das meirandes riquezas do noso país. Despedímonos da Ponte de Rande, cuia sombra semella mesturarse co mar entre as bateas. As viñas de albariño brillan baixo o refulxente sol do Morrazo, e na outra beira da Ría, Vigo, a cidade da oliveira, agóchase entre a brétema atlántica. Que os barcos bateeiros non deixen de pasar baixo a sombra de Rande! 

"Quantas sabedes amar amigo
treides comig'a lo mar de Vigo
e banhar-nos-emos nas ondas.

Quantas sabedes amar amado
treides comig'a lo mar levado
e banhar-nos-emos nas ondas"

Martin Codax

sábado, 17 de marzo de 2012

Montefurado e a cobiza dos romanos


"A mais de todo eso a miña terra
De minas de metales un tesouro
Fechado nas entrañas inda cerra,
Correndo polo Sil pìbodas d' ouro".

Xoán Manuel Pintos, A Galicia

Continuamos percorrendo os antigos vieiros, deixados polas vellas civilizacións que atravesaron esta terra na procura do ouro. Cando os romanos atoparon as refulxentes e valiosas pebidas deste ansiado material precioso no leito dalgúns ríos ourensáns, deu comezo a sonada febre do ouro. O poderoso Imperio mobilizou milleiros de escravos e unha lexión enteira para explotar e dominar as prezadas concas da terra de Auriense, "A Dourada". Mais non somentes atopamos vestixios da minaría aurífera na provincia ourensá; as terras lucenses tamén agochan unha mostra senlleira e importantísima que, polo clima e paisaxe da súa contorna, ben podería pertencer a Ourense. Pola influencia do Río Sil, e pola súa ubicación, goza dun clima mediterráneo, e as enciñeiras constitúen gran parte da paisaxe. 
Túnel de Montefurado
Ós pés das maxestosas e virxes serras do Caurel, a Serra do Ouro; e de Manzaneda, no Macizo Central Ourensán, achamos unha anterga e impoñente mostra da soberbia romana, a mesma que os fixo dominar o mundo. O seu nome é Montefurado, na Parroquia de San Miguel, no Concello lugués de Quiroga. Trátase dunha profunda e xigantesca furna aberta no corazón dunha mole rochosa de enormes dimensións, e que lles serviu ós invasores para dominar o Río Sil e cambiar o seu caudaloso curso. O lugar era unha atalaia natural sobre a contorna. De feito, contan que no alto de Montefurado existiu unha fortaleza chamada Castelo de Pena do Corvo. 
O Túnel de Montefurado tivo que ser un fito para a enxeñaría da época, pois foi construído no século II d.C, baixo o reinado do Emperador Traxano. Antano acadaba os cento vinte metros de lonxitude, pero despois do derrubamento de 1934, causado por unha crecida do Río Sil, somentes conserva cincuenta e dous. Mide uns vinte metros de alto por riba do nivel do leito, e ten unha media de dezanove metros de ancho. 
Montefurado é unha mostra ben significativa da ambición dos romanos, que eran quén de escravizar ata o mesmo Sil, o río máis caudaloso do chan galego, para saciar a súa inesgotable cobiza. Para conseguiren o seu obxectivo de rabuñar e profundar no ventre da montaña, queimaron a mesma pedra, consumindo cantidades inmensas de madeira. Durante centos de días e centos de noites, os escravos talaron as enciñeiras da contorna, baixo o asoballamento de látegos e berros, bágoas e suor. Algunhas das pedras da bóveda aínda semellan calcinadas e borrallentas, namentres os óxidos dos metais que agochan as entrañas mesmas do monte tinguen a rocha. 
O que tanto ansiaban os romanos con esta obra, con esta vella ferida nas entrañas do monte, era desecar parte do río para deixar ó descuberto as innumerables pebidas de ouro, que o Sil fora arrastrando ó longo dos séculos. Os centos de escravos peneiraban baixo o sol cada presa de terra, na procura do cobizado ouro co que se engalanaba o inmenso poder do Imperio máis poderoso da Antigüidade. 
Contan tamén, que nestas fermosas e singulares terras de Quiroga, consérvanse aínda varias minas que, ó igual que Montefurado, procuraban o ouro nestas terras fronteirizas. Entre elas podemos destacar as de Hermidón, A Veiga e Albaredos. 
A vella furna dos romanos deixa ó descuberto as capas da codia terrestre, amosándonos os segredos mellor gardados de Montefurado e a súa dourada historia. O Sil atravesa o monte amosando unhas tonalidades turquesas, e os liques e o musgo visten de verde a parda rocha. O lugar, fai tempo que atopou acougo dos tempos da febre do ouro. Agora, nembargantes, somentes unha enciñeira agónica sobrevive no vertixinoso cantil de Boca do Monte. 

Que endexamais se derrube a vella fazaña dos romanos!

sábado, 10 de marzo de 2012

As torres da anterga Compostela


"Cidade, os teus ollos de onte
foron o espello roto
onde eu quixen amarte.
Chegar a Compostela desde dentro,
coa forma da palabra rezumando,
voltar cara ó silencio de granito
cando a vida é verdade e ninguén chega.
Tan só o verso que ispe na nostalxia,
leve harmonía do lume en homenaxe
ou retorno a esa fraguiza sempre acesa
que nos marca os alustros da memoria.
Tráioche agora unha oración de noite
pecha e reixas forxadas ás escuras
coa música dos teus canos de pedra,
e ti segues ofrecéndome a túa aperta
falsa e clandestina,
erguendo as mans das lousas prohibidas
co engado do que brilla e se proclama.
Pouco ten mudado,
nada cambia
o ritmo das sombras debaixo das torres;
Santiago é un rostro sorrinte
na máxica bóveda das estrelas".

Luís González Tosar, Volver a Compostela


Fachada do Convento de Santa Clara
O horizonte arde no solpor da vella capital da Patria. Camiñando polas empedradas ruelas, trato de mesturarme co bafo da cidade, perderme por antre os arcos e debuxar a miña sombra na dourada luz que emiten os ocres farois. Os cristais dos vellos e nobres fogares reflicten os pasos nas sempre transcorridas rúas da anterga e monumental Santiago de Compostela. Namentres procuro rueiros de prata e acibeches, nos meus pensamentos a marusía de lembranzas trasládame ó mar da Crunia, o meu antigo leito de aluguer e o berce da miña madurez; a miña ensalitrada fonda. Os meus pasos adoecen por facerse camiño na maratón das empedradas ruelas, por atopar acougo nas tabernas e soportais. 
Non son poucos os rueiros que se abren cando un forasteiro pon os pés en Compostela. Esta cidade agocha nas súas entrañas unha gran cantidade de fermosas rúas e innumerables recunchos onde contemplar auténticas obras de arte. Por todo isto, e moito máis, o Casco Histórico desta monumental cidade, foi declarado Patrimonio da Humanidade pola UNESCO no ano 1985. O noso percorrido comeza na entrada norte da cidade, en concreto na rúa dos Basquiños. Dende alí, emprendemos a nosa andaina; aquí podemos albiscar unha das mellores mostras da arquitectura barroca, a fachada do Convento de Santa Clara. Trátase dun complexo monástico que, na súa meirande parte, foi edificado entrámbolos séculos XVII e XVIII. Neste convento traballaron os mellores mestres de cada xeración de arquitectos: Domingo Antonio de Andrade, Frai Gabriel Domínguez e, finalmente, Simón Rodríguez, que construíu a súa rexa e portentosa fachada. Trátase dun falso telón, ergueito en enormes pezas de sillería, e culminado cunhas xigantescas formas xeométricas esculpidas en granito do país. De fronte atópase o Convento do Carme, cuia fachada é da época renacentista. 

Mosteiro de San Martiño Pinario
Camiñando polo Casco Histórico
Continuamos coa nosa andaina mergullándonos na estreita rúa dos Loureiros, para penetrar na zona vella pola Porta da Pena, antigo linde da vella cidadela, antano amurallada. Ós poucos pasos atopámonos cunha das máis senlleiras obras arquitectónicas da cidade, a Igrexa do Mosteiro de San Martiño Pinario. A súa fachada é unha síntese da arquitectura prebarroca galega. Foi proxectada por Mateo Lopes, cunha fachada de telón elegantemente decorada. Rodeamos o mosteiro pola rúa das campás de San Xoán, e chegamos á Praza da Acibechería. Dende alí, contemplamos a fachada principal do mosteiro de San Martiño, xa da época barroca. Este complexo ten as súas orixes no século X. No século XVI, chegou a ter baixo o seu dominio, tódolos mosteiros beneditinos do país, o que o converteu no máis grande do Estado, con máis de vinte mil metros cadrados. Dámosllelas costas á fachada de San Martiño Pinario para contemplar o esplendor e a grandeza das catro fornidas torres da antiga e maxestosa Catedral de Santiago. As impoñentes siluetas dos campanarios protagonizan os sanguentos solpores do horizonte compostelán. As rúas, coma sempre, son transitadas por milleiros de peregrinos que, dende a Acibechería, acceden ó Obradoiro. Esta rúa recibe o seu nome da multitude de obradoiros que, dende antano, practicaban a arte de traballar o acibeche, mineral típico destas terras. 
A historia de Compostela está estreitamente vencellada á súa catedral, un dos conxuntos monumentais máis fermosos e impresionantes da vella Europa. A Fachada da Acibechería, de estilo Neoclásico, é a derradeira mostra dunha evolución arquitectónica que funde as súas raíces en tempos lonxanos. A lenda conta que os comezos da cidade poden remontarse a comezos do século IX, cando un pastor chegou a Iria Flavia afirmando ter atopado o corpo do Apóstolo Santiago. O bispo Teodomiro mandou fundar a primeira capela, entorno á que naceu a cidade, e que fora destruída polo caudillo musulmán Almanzor. 

Atravesamos unha pequena ruela ata chegar á Quintana de Vivos, praza mítica de Compostela, onde ollamos a Porta Santa, na cabeceira da Catedral, e que somentes permanece aberta en Ano Xacobeo. Quintana de Mortos é un espazo amplo e aberto, sito entre a Catedral e o sobrio mosteiro de San Paio de Antealtares. Resoan as graves e vibrantes badaladas dende o alto da Torre do Reloxo. Atravesamos a praza e chegamos a Praterías, cuio nome provén tamén do antigo gremio de prateiros e orfebres. A Fachada de Praterías é a única orixinal que conserva a Catedral, de estilo Románico. Este santuario foi o gran soño do arcebispo Diego Xelmírez, quen lle dou a esta igrexa todo o gran poder que chegou a ter. A Catedral foi erixida para dar cabida ó numeroso tráfico de peregrinos que chegaban ata Compostela; e, para traballar nela, foron chamados os mellores canteiros de Europa. Foi proxectada por Bernardo O Vello, e construída entre os anos 1075 e 1112. Ten unha planta de cruz latina e tres naves interiores, erguidas en xigantescas pezas de granito do país. Trátase da obra culminante da arquitectura románica. 

Fachada do Obradoiro da Catedral
Sobre a Fachada de Praterías, érguese o símbolo da outra gran época dourada da anterga Compostela: os séculos do Barroco (XVII e XVIII). A portentosa Torre da Berenguela érguese ata os setenta e catro metros sobre o antigo cemiterio de Quintana de Mortos. Foi proxectada por un ambicioso arquitecto nado na Costa da Morte, que con tan só trinta anos asumiu o arriscado reto de contribuír á evolución da estrutura da Catedral. A súa obra máis recoñecida, e que máis pegada deixou na arquitectura barroca galega, é a Torre do Reloxo, máis coñecida como A Berenguela. Foi todo un desafío na época; mais, a beleza do resultado final, converteu ó seu deseñador no arquitecto máis importante da historia de Galicia, Domingo Antonio de Andrade. Baixo a sombra da Berenguela, a Fonte do Sereo acolle as moedas dos soñadores transeúntes, que agoiran un desexo cada vez que se achegan a Praterías. 

Praza do Obradoiro, corazón da Patria
Entramos na Praza do Obradoiro acompañados do son das gaitas que, dende o arco, espallan ó ar ceibes, as notas da liberdade. Estamos no corazón da Patria, auténtico monumento central de Santiago, e mesmo de todo o chan galego. Fronte de nós, eríxese a obra mestra do Barroco peninsular, un prodixio da arquitectura do século XVIII, e que converteu á Catedral nun xigantesco monumento ateigado de liques dourados que embelecen e adornan a Fachada do Obradoiro. Proxectada por Casas e Novoa, e cun gran telón esculpido no granito, coas máis diversas e ostentosas formas, entre as que cabe citar as vieiras, follas de parras e uvas, cabazas ou volutas. Unhas grandes vidreiras reflicten as cores do solpor e, sobre elas, as torres das Campás e da Carraca, érguense a uns setenta e catro metros de altitude. A fachada cobre e protexe o Pórtico da Gloria, obra culmen do Románico europeo, e que foi esculpida polo Mestre Mateo e o seu obradoiro. 
Aquí, no Obradoiro, pódese ver a máis importante mostra de cada estilo arquitectónico compostelán. Á nosa dereita, albiscamos o pazo románico de San Xerome, sede do Reitorado da Universidade; e á nosa esquerda, o Hostal dos Reis Católicos, de estilo Gótico. Finalmente, ás nosas costas, ollamos a sombra dos arcos do Pazo de Raxoi, a obra máis importante do Neoclásico galego. Os peregrinos caen de xeonllos co cansazo e coa emoción da meta desexada a cada paso. A proximidade do monte virxe, lémbranos que ficamos no seo do rural, a carón das terras do Dubra, do Tambre e de Outes, baixo o dominio do Pico Sacro, e nun antiquísimo cruce de camiños xa dende época romana. O casco histórico de Santiago, que ten o seu punto culminante na Catedral, érguese sobre un outeiro entre as bravas serras da contorna compostelá. 

As rúas de Compostela
Abandonámo-lo Obradoiro camiño da rúa do Franco, a máis popular e histórica da cidade. O seu nome deriva de ter sido, dende antano, unha zona na que os comerciantes tiñan certos privilexios. Ós poucos metros atopamos o Pazo de Fonseca, edificio fundacional da Universidade de Santiago de Compostela, unha das máis antigas e a máis importante de Galicia. Os seus trinta mil alumnos poboan as rúas compostelás, e manteñen viva a chama dunha institución con máis de cincocentos anos de historia. Seguimos cara ó Franco na procura dunha vella taberna onde apagar a sede e acougar a fame grazas, en parte, ás tapas que acompañan á bebida. A rúa do Franco é a máis transitada e viva do Casco Histórico e, en tempada alta, fica repleta de turistas e visitantes. Continuamos a nosa rolda polas lousas de Compostela, descubrindo rúas míticas que, nas tardes de chuvia, reflicten coma espellos a luz tenue da tardiña. A beleza lendaria de Santiago fixo que fora cantada por poetas e músicos; pintada eternamente por artistas, e fotografada infinitas veces ó longo dos tempos. Podemos imaxinar a un abraiado Federico García Lorca mesturándose coa humidade deste “Laio de pedra e cristal”. O corazón de Compostela está ateigado de pequenas praciñas onde os soñadores músicos da rúa entoan sons de nostalxia. Pasamos polo Toural, onde a figura dun xigante de pedra que soporta o peso do mundo preside o alto da fachada do Museo Eugenio Granell, e chegamos ata a Praza da Universidade, para ollar a impoñente fachada renacentista da Facultade de Historia, a máis antiga da vella institución. 


Percorremos algunhas das máis míticas rúas da Zona Vella, na procura de saborear a auténtica esencia compostelá. Subimos ata a Praza de Cervantes, a través das vivas rúas de Caldeirería e O Preguntoiro. Os seus nomes lembran os vellos gremios de artesáns que, dende o Medievo, habitaron esta zona. Hoxe seguen a constituír un dos corazóns comerciais da cidade. Baixamos pola Conga, onde naceu a musa Rosalía de Castro, ata chegar á rúa do Vilar. Alí contemplamos os elegantes arcos baixo os que se resgardan estudantes e peregrinos, e que pertencen ás burguesas e fachendosas vivendas de granito do país, con grandes ventanais. Na Rúa Nova, atopamos viva a cultura de Compostela. Aquí ubícanse varios teatros que dan boa conta do rendible que semella ser a cultura nesta cidade de estudantes. Obras teatrais, concertos, exposicións, ciclos de cine, e museos coma o CGAC ou o Museo do Pobo Galego, forman parte da ampla e constante oferta cultural que ofrece a vella capital e que a diferenza do resto de cidades do País Galego. 

Arredor do Casco Histórico, Santiago conta con multitude de barrios populares, habitados por nativos e estudantes, e que amosan aínda a tranquilidade e humildade da vida dos barrios. 
Entre eles, o de San Pedro ocupa un lugar destacado. Se na Zona Vella as casas semellan burguesas, aquí son vivendas pequenas e humildes, aínda que igual de antigas. Por aquí entra o Camiño Francés, e conta con dous grandes parques, o da Almáciga e o de Belvís. Este último conta cunha impresionante panorámica da cidade. Non está demais achegarse, tamén, ata un dos máis míticos parques desta cidade verde, premiada en numerosas ocasións polo desenvolvemento sostible e respectuoso do seu urbanismo. Trátase dos antigos terreos do Mosteiro de San Domingos de Bonaval, que foi reconvertido en espazo de lecer, aproveitando as antigas estruturas e os nichos baleiros do antigo cemiterio. 
Rematamos o noso percorrido ollando o solpor dende a Capela de Santa Susana, no alta da Alameda. Dende este amplo e antigo parque, que divide a Compostela antiga da Zona Nova, albiscamos unha das panorámicas máis míticas e primorosas da cidade. A lonxeva Catedral, de oitocentos anos de historia, érguese sobre os vermellos e irregulares tellados do Campo das Estrelas. As árbores dos bulevares están en flor, e a tardiña cae lentamente sobre a cidade de pedra, sobre a urbe das impoñentes torres. Cae a noite pouco a pouco sobre a capital da Patria, mais Compostela non durme. A gaita segue a resoar ó fondo dende o Obradoiro, e os estudantes, máis eu, retomamos o vieiro de volta ó fogar. 
Que sigan a refulxir as douradas torres baixo o brillo do Campo das Estrelas

martes, 6 de marzo de 2012

Manzaneda agarda pola neve


"Aquí
os ocres ou as neves recolleron
encárregos fluviais
e o latexo senlleiro e silandeiro
de retrincos de vida
dos seres mais ubicuos e sinxelos.
Aquí fora posíbel
que nunha donda tona da invernía
aconteceran por baixo das olladas
estrañas reaccións de condensaxe
e procesos dinámicos
na calmaría aparente
da inmutabilidade.
Aquí a complexidade
enleada entre cores e filtros requintados,
coiteladas de luz
que entran ao subaixo, ás apalpadas,
en canto se percebe un borboriño
como un lene arrecendo de morangos".

Vítor Vaqueiro, A Cámara da névoa


As neves non dan chegado a Manzaneda, e o pico de Cabeza Grande, a máis de mil setecentos metros de altitude, fica espido ó sol do inverno ourensán. Isto lémbrame a aquela viaxe que fixeramos o pasado mes de decembro ó corazón das esgrevias ladeiras que atano atravesaba a Via Nova. Por aquel entón, algunha que outra folerpa aínda semellaba cubrir os xa secos pastos de alta montaña. A neve é máis importante e agardada en Manzaneda que en calquera outro punto de Galicia; non en van, esta gran montaña do Macizo Central ourensán é un dos nomes máis míticos entre os apaixonados ós deportes de alta montaña. Alí fica, de feito, a única estación de esquí do país galego.

A dura paisaxe de montaña de Manzaneda
Os primeiros esquiadores galegos comezaron a practicar este arriscado deporte nas montañas da Serra do Eixe, en Valdeorras, aló polos anos trinta. Nembargantes, a lonxanía do lugar e as dificultades nos accesos obrigaron a estes pioneiros, principalmente vigueses e ourensáns, a poñer os ollos no Macizo Central Galaico. Non tardaron en atopar un recanto idóneo no corazón da comarca de Trives: a vertente norte da Serra de Queixa contaba cuns niveis de neve axeitados, ademais dunha contorna de gran beleza paisaxística e natural. A montaña máis idónea era a que culminaba a parte norte deste macizo, e que se erguía maxestosa sobre as elevadas chairas de Trives: Cabeza Grande de Manzaneda. Xa nos anos cincuenta, algúns afeccionados ó esquí, subían ata o alto a pé dende a veciña vila de Trives. Estes intrépidos pioneiros descansaban nas pensións de Trives, e logo de almorzar a tenra e esponxosa Bica, ascendían polos vellos camiños que conducían a Cabeza Grande. Foron eles, forasteiros descoñecidos que chegaban dende as afastadas cidades, os que descubriron recunchos marabillosos no alto destas montañas solitarias. Lugares coma o Val dos Faraóns ou o Penedo do Lobo, esgrevias paraxes de inmensos penedos dende onde os lobos ouveaban nas noites de lúa chea. A Lagoa Grande de Manzaneda, unha fermosa paraxe de montaña entre os cumios, constitúe un necesario bebedoiro para os corzos e cabras montesas que presiden as escarpadas ladeiras de Manzaneda. 

Regatos en Manzaneda
Na parte máis elevada da serra, os primeiros montañeiros atoparon tamén as xigantescas pegadas dos desaparecidos glaciares que, fai máis de trece mil anos, esculpiron a esgrevia orografía da dura e vella montaña. En As Lamas pode verse un dos sistemas glaciares mellor conservados de Galicia. Nos anos sesenta, e con motivo da instalación dunhas antenas no alto de Cabeza de Manzaneda, construíronse as primeiras pistas de esquí. No ano sesenta e cinco, o clube de montaña ourensán Pena Trevinca, comezou a barallar a posibilidade de construír unha estación. Catro anos máis tarde, érguese o primeiro refuxio de montaña e, no ano setenta e un, asfáltase o acceso e dá comezo unha auténtica avalancha de visitantes. Os vellos autocares dos sesenta, subían ata Manzaneda a duras penas e ateigados de visitantes que viñan a practicar o esquí. A medida que foi medrando a sona de Manzaneda, a afección polo esquí foi estendéndose polo chan galego. Finalmente, en 1972 fíxose realidade o soño dos vellos esquiadores, e comezouse a construír o gran complexo turístico e hostaleiro que a día de hoxe moitos coñecemos. Naquela viaxe á alta montaña ourensá, descubrimos numerosos vieiros que penetraban nas entrañas do bosque que circunda a estación, e que se estende ó longo dunhas dúas mil hectáreas por riba dos mil cincocentos metros de altitude. A senda, que serpenteaba por antre os abetos, descubriunos unha fermosa fraga repleta de carballos, castiñeiros e acivros, ademais das distintas especies de coníferas, entre as que destaca o propio abeto. Os liques esténdense nos madeiros e troncos caídos, nas pólas das centenarias árbores, namentres no chan, as arandeiras e os breixos, tinguen de diferentes cores o leito do bosque. Múltiples e pequenos regatos, que descenden das altas cumes regan e fertilizan o chan, calmando a sede de todo tipo de animais.


Na lama do camiño albiscamos as pegadas dos invisibles e silenciosos animais da montaña. De súpeto, o ruído dos nosos pasos rachou a paz do bosque, e alertou da nosa presenza a un par de corzos que pacían a carón das arandeiras. A súa fuxida, ansiosa e libre, revelounos que unha multitude de mamíferos habita aínda nesta dura e solitaria montaña. O esquío segue a rebulir por antre as pólas dos abetos tralos cobizados piñóns; o corzo e o ourizo cacho comparten chan coa xineta e co raposo: o xabarín e o porco teixo, nembargantes, acubíllanse durante o día, ó igual que os maxestosos lobos que, dende o alto dos penedos, merodean e vixían os lindes dos seus territorios. Aínda hoxe, de cando en vez, o desafiante ouveo do rei da montaña nas noites de luar, resoa dende o alto de Cabeza Grande, impoñendo o seu dominio sobre as ladeiras desta fera e dura montaña. Na nosa despedida, levamos na lembranza a acollida dos rudos e poderosos mastíns da montaña que custodian a estación de Manzaneda. Son os fieis e experimentados vixías, que guían con nobreza e sabedoría a calquera visitante que se perda por antr’estes bosques. Reciben ós turistas, e coidan de que non se perdan, e dirixen os seus pasos. Estes fortes e intelixentes animais, que levan vivindo en Manzaneda dende fai xeracións, non pasan desapercibidos para ningún montañeiro que se achegue á Estación de Manzaneda. A falta de neve non lle quita fermosura a este paraxe mítico. O soño dos vellos esquiadores, segue a facer de Cabeza de Manzaneda unha das montañas máis coñecidas, e sen dúbida a máis visitada, do chan galego. Que volten por fin as neves a reflectir o sol no alto do impoñente cumio de Cabeza Grande de Manzaneda! 

sábado, 3 de marzo de 2012

As sosegadas gamelas de Portocelo


"Antre un fervente rebrilar de escumas
sán mar afora as lanchas, como prumas,
ó puxante compás dos longos remos.
Na leira seca e polvorenta, arando,
o destripa terróns fálalle ó gando:
"¡Ei, marelo! ¡Ei, vermello! ¡Bois ou demos!"

Ramón Cabanillas, No desterro

Nos múltiples vieiros e recodos desta fraga, ás veces achamos pequenos lugares esquecidos que nos sorprenden e fascinan. Na inmensidade do chan galego hai lugar para todo tipo de paraxes únicas, que reflicten a múltiple variedade de culturas e natureza que caracteriza á nosa terra. Desta volta, achegámonos ó Cantábrico para ollar de preto un deses recunchos máxicos e inesquecibles. 

A enseada de Portocelo
O fero mar do norte galego agocha un pequeno remanso de paz e tranquilidade na pequena enseada de Portocelo, no Concello lucense de Xove, e moi preto do Vento amigo da Roncadoira. Trátase dunha pequena aldea, de pouco máis de corenta veciños, que segue a manter acendida a tradición propia deste lugar que mestura terra e mar, labregos e mariñeiros. 
Dende antano, estes poucos veciños que ollan ó mar con valentía, pero sen deixaren de manter os pes na terra, complementaban as labouras da terra coa colleita dos froitos do mar. No seu pequeno porto, descansan as xeitosas e lixeiras embarcacións de madeira, de quilla chá e popa cadrada, todas elas pintadas de vivas e chamativas cores. As redes e apeiros do mar repousan sobre o solitario varadoiro, namentres as gaivotas agoiran treboada. As pequenas embarcacións, pouco máis dunha vintena, adícanse á pesca tradicional e ó marisqueo: o percebe e o ourizo son produtos moi apreciados e abundantes nestas costas cantábricas. O peirao estrangula a boca da enseada, evitando a entrada das bravías ondadas do Mar Cantábrico, o do norte galaico. 
Portocelo dende sempre estivo ligado, tamén, ás actividades agrogandeiras. Nas súas amplas e ben cercadas leiras de cultivo, medran millo, patacas, grelos, e outros moitos produtos da terra. As vacas pacen a carón do mar, nos verdes prados que se estenden ata a mesma beira dos rochosos cantís. As antigas casas tradicionais da aldea teñen a particularidade de mesturar o fogar lucense cos acabados propios da arquitectura da Mariña Occidental. A súa estrutura é maciza e cadrada, con teitos de catro augas cubertas de fina e negra lousa. Nembargantes, os muros fican baixo a cobertura de pintura e cos rebordos de fiestras e portas que amosan a pedra núa. No alto dos teitos albíscanse as pedras que conforman as ameas típicas da arquitectura da antiga Britonia

A estreita boca da enseada de Portocelo
Este pequeno recuncho da Mariña recibe o seu nome en honor á súa condición de porto recollido, pois din que deriva do latín Portus Celo, é dicir, "porto oculto". Trátase dunha minúscula enseada que acolle no seu interior, dúas praias independentes, as de Canelas e Portocelo, que na baixamar quedan unidas. Cando isto acontece, o branco areal acada a súa máxima extensión, duns douscentos cincuenta metros de lonxitude. O rico mar de Portocelo é un auténtico fogar de vida para todo tipo de moluscos e crustáceos. Sobre a area, cando a marea está baixa, os mazaricos peteiran a area na procura dalgún que outro manxar desta enseada. Namentres, as aves de paso fan un alto no camiño de volta e descansan entre os muros das ruínas da antiga igrexa de San Tirso. Somentes elas nos falan da vida e soidade deste paradiso onde se mesturan mar e terra, portos e praias. 
Que non afundan nunca as lixeiras e coloridas gamelas de Portocelo!